Ferrandiz: "É incrible que 50 anos despois de Franco volvamos a discursos como a conquista ou o imperio"

-Que eixos marcarán a súa intervención no XVI Congreso de Antropoloxía na Coruña tendo en conta o seu traballo como antropólogo relacionado coa memoria histórica?
Vou realizar dúas intervencións. Posiblemente a máis destacable sexa unha de grande extensión con cinco sesións arredor dos lazos entre antropoloxía e memoria social, aquí falaremos como os grupos sociais se relacionan co pasado en todos os niveis. Nese simposio que coordino eu hai máis de trinta relatorios sobre diferentes situacións ligadas á memoria como pode ser a reacción dos veciños a unha excavación arqueolóxica. A miña vai ser sobre o Valle de Cuelgamuros (Valle de los Caídos), un dos temas que traballo. Hai quen fai estudos sobre migracións e a memoria dos migrantes e hai relatorios sobre a nostalxia. Son temas moi amplos e por iso deseñamos un formato moi experimental. Pedín a cada un dos relatores escoller unha fotografía representativa da súa investigación de campo porque para os antropólogos é importante a investigación de campo, isto é, respirar o mesmo osíxeno que os mesmos actores sociais cos que traballamos, por tanto, o noso método de traballo é vivir a vida a carón das persoas coas que desenvolvemos as nosas investigacións. Isto significa vivir a súa cotiandade para entendermos mellor os procesos en que están involucrados. Cada quen falará da súa fotografía por cinco minutos sobre o seu traballo de investigación para despois poñelo en común nun debate máis amplo.

-A segunda parte abordará tamén traballos de campo e mostras dos mesmos como a primeira?
A segunda parte tratará a cuestión da hispanidade, o rexurdir dos idearios da hispanidade para observar como se conceptualiza en España o “Imperio”, cales son as críticas a este punto ou a Lenda Negra. Sobre estes temas houbo xa catro intervencións, cada unha desde un punto de vista diferente.Baseándose nas experiencias de traballo de campo, falaron sobre un punto onde hai conflito respecto ao concepto de hispanidade e como se resolve, as súas caracteríticas e os idearios detrás desa idea.

 É incrible que cincuenta anos despois da morte de Franco aínda volvamos a discursos como o da “hispanidade” neofranquista, a conquista, o imperio e como pode volver este discurso á rúa.

-Cre que socialmente, as novas xeracións esqueceron o significado do Valle de Cuelgamuros, as exumacións de Franco e das persoas alí soterradas?
Non esquezamos ademais a exhumación de José Antonio Primo de Rivera, tamén soterrado en Cuelgamuros. O obxectivo é resignificar o monumento porque foi un proxecto ideado por Franco para conmemorar unha victoria militar. Nos estudos de memoria e de antropoloxía hai un concepto que é “monumentos disonantes” ou fóra de contexto temporal. As pirámides de Exipto, que significado teñen agora? Será un  significado turístico, mais o simbolismo da época dos faraóns xa non o teñen pois non existe a contorna que lle daba significado ás pirámides. Entón, o Valle de Cuelgamuros, que é como se chama a partir da Lei de Memoria Democrática de 2022, tamén é un monumento anacrónico pois celebra un acontecemento que xa non é aceptado por un volume moi alto da poboación española. A pregunta é: como se resignifica ese monumento? Un monumento construído “para conmemorar aos caídos por Deus e por España”, como dixo Franco no seu discurso en 1959. Como transformar ese lugar nun espazo de memoria desde onde mirar cara atrás o franquismo e comprender o sentido da súa principal obra arquitectónica, porque todo o ideario franquista está impreso en Cuelgamuros. Ante isto é necesaria moita investigación científica, de explicación e un centro de interpretación desde a memoria democrática, sobre todo o relacionado coas políticas de dereitos humanos actualmente. Iso é o que se está intentando hoxe en día, hai algunha resistencia mais a maera dos tempos leva a unha interpretación desde os dereitos humanos. Estanse observando outros modelos en Europa e tamén en América Latina, e outros lugares de memoria complexa ou desputada e como se resolveron. Todos estes espazos son moi diferentes uns doutros, canda un ten as súas pegadas. É por iso que estamos observando cales son os métodos, as estratexias, as pedagoxías, se se fai todo online ou non. Un exemplo desde América Latina é a ESMA de Arxentina, Villa Grimaldi en Chile, tamén Europa ten monumentos moi controvertidos e buscouse a maneira de darlles outra interpretación. Non buscan adoutrinar sobre eses monumentos senón que cada persoa leve dentro da súa cabeza a interpretación que lle pareza máis acaída mais o obxectivo é romper determinado significado dun monumento e sobre todo reinterpretalo desde a óptica dos dereitos humanos.

-Quedando con esa comparación entre América Latina e España, como podemos explicar que, por exemplo Arxentina, xulgara as tres primeiras xuntas militares da ditadura de 1976 a 1983, mentres en España non se fixo nada a partir de 1975 até as leis de memoria democrática?
Ese é un tema moi profundo mais direi que houbo un feito diferencial como foi unha guerra civil tan forte como a de España e cunha represión tan brutal como a posguerra e logo 40 anos de adoutrinamento sistemático da poboación. É incrible que cincuenta anos despois da morte de Franco aínda volvamos a discursos como o da “hispanidade” neofranquista, a conquista, o imperio e como pode volver este discurso á rúa. As memorias son moi complexas e sempre hai discusións sobre elas, nunca hai unha memoria única, nunha contorna social sempre hai unha pluralidade de memorias e tamén hai equilibrios onde unhas soben e outras baixan. Mais respondendo á pregunta que me fixeches, iso está relacionado coa Transición e co feito de que afectase á xeración dos nosos avós e dos nosos pais. Garda relación tamén coas persoas que tiñan responsabilidades políticas e que decidiron non mirar cara o pasado e tirar cara o futuro. Iso trouxo a construción dun modelo de impunidade. Durante aquela época había moitísimas persoas que cometeran o que agora chamamos crimes contra a humanidade ou violacións de dereitos humanos, tanto con execucións sumarias na guerra e na post-guerra e unha represión mediante prisión durante a guerra e a ditadura. Digamos que esa política dos dereitos humanos que derivou do Holocausto, tampouco estaba dispoñible durante aquel tempo mais agora si. Mais o curioso é que foron os netos quen abriron todo este tema, non os fillos. Temos que os pais viven a guerra, os fillos viven a Transición e son actores políticos e os netos son os que din: “non estamos de acordo con este esquecemento, con este silencio e deixar abandonadas estas vítimas, imos recuperalas”. E isto comezou no ano 2000 cando abriron a foxa común en Priaranza del Bierzo e desde aquela apareceu un movemento de memoria que está tendo moita profundidade e o debate abriu no país. Mais a través de determinados mecanismos nunca houbo uns xuízos exemplarizantes como aconteceu en Arxentina.

O Valle de Cuelgamuros, que é como se chama a partir da Lei de Memoria Democrática de 2022, tamén é un monumento anacrónico pois celebra un acontecemento que xa non é aceptado por un volume moi alto da poboación española

-Como sería posible transmitir aos bisnetos e aos seus descendentes esta memoria para que non se repitan os mesmos feitos do pasado?
Esa é unha pregunta moi importante. Existe esta ética do “Nunca Más”, que non volva outra vez. Non estou certo de se funciona ou non, pois mira o que ocorre en todo o mundo, o de Ucrania, ninguén esperaba unha guerra en Europa como esta e outros conflitos soterrados que están rexurdindo. Non se aplicou ben a pedagoxía da memoria ou, penso eu, hai un problema de conexión coas novas xeracións, xa non funciona nin con libro de texto nin con tecnoloxías dixitais, pois todos se moven con Tik Tok, Instagram e outras linguaxes onde estes temas mesmo sexan marxinais. Aí temos un desafío para que non se repitan as barbaridades do pasado, evidentemente temos que mostralas, mais estamos nun punto en que os modelos pedagóxicos sobre memoria non funcionan ben e debemos reciclarnos con novos modelos para acceder a esta xente nova. Isto é un desafío para todos nós e si vemos que é difícil a reposición. Dentro do movemento memorialista a xente vai ir tendo máis anos e non hai moita renovación de xente nova. É un problema serio para buscar fórmulas que transforme este traballo en algo resolutivo. Aínda así, é moi difícil sentir os sinais dun pre-fascismo, cousa que acontece agora en Italia, podes velo desde a distancia, mais é iso mesmo aconteceu na Italia de Musolini e ninguén caía na conta e quen podía velo non tiña os métodos para alertar sobre este punto. En España temos a Vox, por exemplo, e con estes dous exemplos podemos trazar paralelismos con cousas que xa aconteceron. Entón, o necesario e velo a tempo. Esa xente ten todo o dereito lexítimo para presentarse ás eleccións, mais entendo que se debe compartillar o seu discurso dun xeito razonado. Iso é algo que a antropoloxía pode facer, pois somos unha ciencia de matices, e agora, nos medios de comunicación, eses matices son elementos que se están a perder. Os artigos son moi curtos, a inmediatez, os matices permiten recoñecer canto sucede ao noso redor.

A través de determinados mecanismos nunca houbo (en España) uns xuízos exemplarizantes como aconteceu en Arxentina.

-Entón sería necesaria unha nova antropoloxía das redes sociais, da Internet?
Xa existe, hai antropoloxía dixital, antropoloxía das novas redes e esta mañá houbo unha conferencia sobre un novo proxecto para a investigación de medios dixitais en colaboración coa UE en relación coas fakenews. Son un grupo de antropólogos investigando nas redes sociais e sobre as fakenews, como circulan, como se crean os memes e toda a caste de información falsa ou errada que circula nas redes e a conciencia que crea sobre a xente nova ou da cidadanía en xeral. Actualmente vivimos unha época de moita confusión precisamente polas novas tecnoloxías que van a unha grande velocidade e custa moito ter ferramentas conceptuais para poder entender o que pasa e o seu impacto.

-Estas novas tecnoloxías poden levar a unha homoxeinización cultural, sobre todo en países con alto desenvolvemento tecnolóxico, e ademais “borrar” a memoria histórica nas sociedades?
Hoxe é moi doado enganar e mentir, é moi doado porque ninguén fai unha comprobación dos datos. É difícil distinguir unha mensaxe verdadeira dunha fictícea, ou unha real dunha inventada. Aí temos un problema serio que afecta a todas as ciencias humanas, como combater esta vaga de desinformación co que vivimos e ademais, tamén está esa vaga de sobreinformación que nos mantén distraídos, un día hai unha catástrofe, para o outro día hai un partido da Champions e outro día un debate sobre un novo goberno e ese mesmo día hai temas que van aparecendo de xeito paralelo. Agora mesmo é case imposible distinguir o verdadeiro do falso. Eu non retuiteo, por exemplo, non sei se é algo verdadeiro ou falso. Agora mesmo temos un reto coas redes sociais e o xornalismo debera facer unha reflexión sobre como vehícular información veraz ou información directamente tóxicas.

Non se aplicou ben a pedagoxía da memoria ou hai un problema de conexión coas novas xeracións, xa non funciona nin con libro de texto nin con tecnoloxías dixitais, pois todos se moven con Tik Tok.

-Que resultados esperades sacar deste congreso?
Un congreso nacional de antropoloxía é un elemento moi importante. Creo que é un momento importante pois establecemos redes, profundizamos redes entre colegas de disciplina, isto vai creando un tecido entre nós, que temos unha linguaxe común pois lemos os mesmos autores, cada quen coa súa interpretación, temos bibliografía concreta, un método que nos une moito e, daquela, un congreso como este é fundamental porque as relacións cara a cara son fundamentais para construír a ciencia. Entón, moitas veces non son tanto as conferencias en si, senón os momentos que compartillas con outras persoas para crear comunidade onde cada quen ten o seu punto de vista mais crea un debate o máis fresco posible.