Historia do 'Santiago de Galicia', o galeón español do século XVI mellor conservado no mundo
Construído en Italia en 1595 e afundido en Ribadeo en 1597, este navío pertenceu á Segunda Armada Invencible que ordenou crear Felipe II. Un estudo científico sobre a orixe das madeiras utilizadas neste buque revelou o uso de carballo do norte da Península na súa construción, como adiantou este xornal. Miguel José San Claudio, coordinador das prospeccións subacuáticas, bota máis luz na súa tese doutoral sobre a historia deste icónico galeón.
Por Alberto Quian | Madrid | 27/11/2018 | Actualizada ás 21:50
Corría o ano 1597. O Reino de España volvía de novo saborear outra durísima derrota coa Inglaterra de Isabel I. A Armada española de intervención en Irlanda –tamén coñecida como a Segunda Armada Invencible– fora demolida polos temporais e algúns canóns británicos cando tentaba invadir as illas británicas, e certificaba na ría de Ribadeo o seu fracaso: o Santiago de Galicia, o galeón máis poderoso da Armada que ordenou crear Felipe II, afundía en novembro daquel ano tras ser primeiro atacado por un navío inglés e dous holandeses, e rachar logo por unhas rochas xa en augas seguras de Ribadeo. O achado deste buque supuxo todo un acontecemento científico e social, xa que os arqueólogos submariños atoparon no fondo o que é considerado o pecio dun galeón español do século XVI mellor conservado, dos que se teñen explorado.
O Santiago de Galicia fora construído en 1595 en Castellammare di Stabia (Italia) –agora municipio da Cidade metropolitana de Nápoles–. Pero agora sabemos que non todas as madeira utilizadas na súa construción eran italianas. Tamén se utilizou carballo do norte da Península Ibérica. Sabémolo grazas ao proxecto 'ForSEAdiscovery (Forest Resources for Iberian Empires: Ecology and Globalization in the Age of Discovery'), financiado polo programa Marie Curie da Unión Europea con 4 millóns de euros e dirixido desde o Consejo Superior de Investigaciones Científicas (CSIC) pola profesora Ana Crespo Solana.
Os científicos comprobaron que na construción do 'Santiago de Galicia' non se empregaron só madeiras italianas, tamén se usou carballo do norte da Península Ibérica
Este achado é unha evidencia máis da "existencia de rutas comerciais que se teceron durante a Idade Moderna para a construción naval" e unha proba de que "o comercio da madeira foi o motor da primeira globalización", impulsada por españois e portugueses, destacou a científica a este xornal, nunha ampla reportaxe sobre a orixe das madeiras de dous pecios na costa galega: o galeón Santiago de Galicia e a fragata Santa María Magdalena, buque botado en 1773 en Ferrol e que formou parte da frota hispano-inglesa que loitou contra a ocupación francesa, pero afundiu na madrugada do 2 de novembro de 1810 na ría de Viveiro, por mor dunha tempestade.
O galeón Santiago de Galicia tamén é coñecido como o pecio Ribadeo I. Foi localizado durante unha dragaxe da ría de Ribadeo en 2011. O pecio atópase, aparentemente, conservado na súa disposición orixinal e totalmente en conexión. As cuadernas do buque sobresaen verticalmente do fondo mariño, é dicir, o casco atópase aparentemente intacto ata algún punto ao redor da liña de flotación. Ademais, todo apunta a que o pecio non se abriu.
O pecio destaca por conservase nun estado excepcional; de feito, está considerado o galeón español do século XVI mellor conservado no mundo, dos que exploraron os arqueólogos.
O galeón construíuse en 1595 en Castellammare di Stabia (Italia), baixo a dirección do maestro Colela Bonifacio de Nápoles, sendo o armador e capitán Giovanni di Polo; foi bautizado co nome de San Giacomo di Galizia
Na súa tese doutoral 'El Atlántico norte español, un espacio estratégico para un Imperio. Siglo XVI: Una visión Arqueológica' (Universidad de Zaragoza, 2018), Miguel José San Claudio Santa Cruz sitúa a construción deste navío en 1595, en Castellammare di Stabia (Italia) –agora municipio da Cidade metropolitana de Nápoles–, baixo a dirección do maestro Colela Bonifacio de Nápoles, sendo o armador e capitán Giovanni di Polo.
Bautizado co nome de San Giacomo di Galizia, o galeón tamén foi coñecido como o Almiranta de Ivella. Era un dos doce grandes galeóns da Escuadra Ilírica de Pedro de Ivella, que operaba ao servizo da Coroa española.
As dimensións do buque eran: 33,432 metros de eslora e 11,42 de manga, e 1.090 toneladas. Pouco despois da súa botadura, e como remarca San Claudio Santa Cruz, en setembro de 1595, en Lisboa, ao barco se lle adxudicaron 1.349 toneladas, 138 hombres de mar de tripulación, 16 pezas de artillaría de bronce de fundición xenovesa (mais a dotación artilleira na mostra celebrada en xuño de 1595 en Cartaxena era de 28 pezas).
O Santiago de Galicia transportaba unha fortuna de 91.000 ducados, o cal dá unha idea da importancia que se lle outorgou a este galeón na Segunda Armada Española.
San Claudio Santa Cruz prosegue así o relato sobre o buque:
Dentro de la Armada de 1597 ostentaba el pabellón de almiranta de la "escuadra raguçesa" de Pedro de Ivella. Las unidades que componían esta escuadra eran unos magníficos buques que pronto, tras su primera salida al océano, se ganaron la complacencia del rey Felipe II: "bien dan ad (sic) entender los galeones con que me serbeis, el cuidado y el valor de quien los gobierna" (Gelcich 1890).
Este navío era un dos máis destacados da Armada española, consideración demostrada no feito de que este e o galeón San Bartolomé transportaban, xuntos, 120.000 ducados, dos cales 91.000 viaxaban a bordo do San Giacomo di Galizia.
Tras a fracasada expedición da Armada nas illas británicas en 1597, as embarcacións regresaron ás costas do norte da Península Ibérica. San Claudio Santa Cruz describe así aquela travesía:
Una vez que la Armada es arrastrada hacia el sudoeste desde el cabo cornuallés de Lizard, se produce una dispersión de sus componentes que irán arribando a las costas españolas paulatinamente. Uno de esos buques fue el Santiago de Galicia que, desconectado del grueso de la Armada, se las debió de ver con cuatro buques enemigos. De este combate da cuenta el Adelantado a través de una carta que le escribe Ambrosio de Castro, que se encontraba a bordo del Santiago de Galicia en la expedición. Este tripulante, a través del Adelantado, nos relata: "
Antes del regreso del galeón, que se produjo el día 7 de noviembre de 1597, desde La Coruña, el adelantado hace patente su preocupación por la ausencia de "el Santiago de Galiçia Arragueçes pero como he dicho es nauio muy fuerte y le vieron despues de hauer pasado el rigor de la tormenta, espero en Dios que esta en saluo". Esta información nos pone sobre la pista de que el galeón Santiago de Galicia, sigue refiriéndose a aquel fabricado en Castellamare de Stabia bajo la supervisión del capitán Giovanni di Polo. Aún el mismo adelantado, Martín de Padilla, nos reitera el origen del Santiago de Galicia, en otra carta fechada en el mismo lugar en idéntica fecha en donde dice que faltan por llegar el Galeón San Bartolomé y el Santiago de Galicia Arraguzes. La falta de noticias acerca de su suerte hacía temer un mal desenlace para estos buques, aunque su recia construcción y tamaño alentaban las esperanzas de que se hubiesen ya refugiado en algún otro puerto del norte de Castilla o Asturias.
Tras el regreso de la Armada, al no poder efectuar el desembarco lo principal de la fuerza, el galeón Santiago de Galicia ganó el puerto de Ribadeo en muy malas condiciones. El bizcocho había sido de mala calidad, razón a la cual atribuyeron el que hubiera caído enferma muchísima gente.
Os documentos históricos contan que a vila de Ribadeo acudiu en socorro das malparadas tripulacións do Santiago de Galicia e outros dous buques que o acompañaban
A primeira nova da arribada deste galeón a Ribadeo achégase o 6 de novembro de 1597. Fíxoo, segundo os documentos da época, xunto con dúas urcas (embarcacións utilizadas até o século XVIII, de dimensións amplas, moi anchas polo centro e coa popa redondeada, que serven para transportar gran ou outras cousas).
Contan que a vila de Ribadeo acudiu en socorro das malparadas tripulacións dos buques arribados alí, como deixou constancia o adiantado Martín de Padilla nunha carta datada o 16 de novembro de 1597, recuperada na tese doutoral de San Claudio Santa Cruz, publicada este ano:
El seruiçio que essa villa a hecho a Su Magestad en el ayuda que a dado para salbarse el Galeón Santiago, ha sido muy proprio, de los naturales y bezinos de ella, y del Gouierno que tienen, y mucha más del señor Cuyares, a Su Magestad he dado cuenta de ello, para que lo estime como es razon, y yo de mi parte quedo muy deseosso de que se offrezca en que mostrare tan agradezido como lo quedo de esse cuidado.
Como relata o experto, Martín de Padilla solicitou á vila de Ribadeo aloxamento para a tropa chegada no Santiago de Galicia, mentres non se lle pagaba a soldada. O autor recorda que o 13 de novembro de 1597 houbo unha reunión entre o tenente de alcalde maior de Ribadeo e dous rexedores para establecer as medidas necesarias para o correcto abastecemento de pan á vila, resentida pola moita infantería e cabalos, ademais das tripulacións das dúas urcas e do galeón. Entre os libros de actas que se conservan no Arquivo Municipal de Ribadeo (1595-1611) consérvase a seguinte referencia con motivo da entrada no porto do Santiago de Galicia:
En las casas de consistorio de la villa de Rivadeo treçe días del mes de nobiembre del año de mil y quinientos y noventa y siete. Se juntaron Alonso Lopez de Aguiar, teniente de alld. Mayor en la villa de Rivadeo y su jurisdiçion, y Marcos Fes. De Granda y Diego Garçia de Castrillon, regidores de la dha villa, y acordaron que por quanto al puerto de esta vª llego el galeón Santº y dos urcas de la rreal armada q traxeron mucha ynfanteria y cavallos, y por benir destroçados y aver dado al través el dho galeón saltara la gente a tierra, y se quejavan que no allavan pan cozido y que padeçian necesidad. Y para que la plaça se provea y aya pan en la rrepublica que se saquen algunas anegas de pan en grano y se den y entreguen a panaderas señaladas que lo hagan moler y lo cueçan y traygan a la plaça para que este probeyda, y se benda y aya provision en ella y asi se determinaron hacer rrepartimiento para esto, y que se de mandamiento para que el alguacil mayor o qualquier de los alguaçiles saque y entregue el dho trigo de las panaderas
O naufraxio do Santiago de Galicia se produciu nunha data comprendida entre o 6 de novembro e o 13 de novembro de 1597, segundo os documentos históricos
San Claudio Santa Cruz sinala neste parágrafo a expresión "aver dado al través", que se interpreta como naufragar o buque no porto, ou
Isto leva a deducir ao autor que o naufraxio do Santiago de Galicia se produciu en Ribadeo nunha data comprendida entre o día da súa chegada, o 6 de novembro, e o 13 de novembro de 1597, o que forzou que "saltara la gente a tierra". Tamén se sabe que os embarcados do galeón se salvaron, o mesmo que a cabalería e, por suposto, os 91.000 ducados que transportaba.
A perda do buque debeuse, segundo deixou escrito o armador, Giovanni di Polo, "por mal gouierno de los mandadores", como transcribe San Claudio Santa Cruz:
El capitan Jacobe Joan de Polo, raguçes, dueño del galeon nombrado Santiago de Galiçia que a seruido de almiranta de la escuadra raguçesa, dize que a mas de quarenta años que sirue a V. Mag.d en sus reales armadas y en otras ocasiones con su persona y naues, en las quales a tenido muy grandes perdidas de hazienda, y vltimamente en la del dicho galeon que por mal gouierno de los mandadores se perdio en la villa de Ribadeo [...]>>
O propio armador calculou as perdas polo naufraxio en 40.000 ducados.
Ao final do seu relato, San Claudio Santa Cruz salienta como inmediatamente tras o naufraxio, e grazas á escasa profundidade do lugar onde afundira –os seus restos descansan a uns seis metros baixo a superficie do mar–, comezaron as tarefas de salvamento de todo o aproveitable do buque, como artillaría, aparellos, etc.
No fondo, entre outras cousas, quedaron madeiras que agora poden ser a proba para refutar a hipótese de que as utilizadas na construción deste galeón eran só de orixe italiana.
En xaneiro de 2016, Ana Crespo Solana, investigadora do Consejo Superior de Investigaciones Científicas e directora do proxecto ForSEAdiscovery, adiantaba á revista National Geographic: "As análises realizadas coinciden en que se trata dun buque cunha estrutura construída en carballo e con elementos feitos dediferentes especies, entre elas o piñeiro. Todo parece indicar que o carballo é de orixe vasca-cántabro".
Agora, os resultados das análises químicas reforzan aquela hipótese e apuntan aos bosques de carballos do norte da Península Ibérica como posible fonte do material empregado na construción do galeón que repousa no fondo da ría de Ribadeo, como publicou este xornal.
Esta é a primeira vez que se estuda in situ un galeón español do século XVI; Ribadeo aspira a mostralo nun museo
UN CASO EXCEPCIONAL
O de Ribadeo é un caso excepcional, non só polo seu estado de conservación, tamén porque é a primeira vez que se estuda in situ un galeón español do século XVI. Tamén é unha oportunidade para cubrir un baleiro histórico. Porque, como salienta Ana Crespo Solana, "a arqueoloxía española estudou máis a historia antiga, as pegadas fenicias ou romanas, por exemplo, que as do propio Imperio español".
Poderemos ver algún día ese navío nun museo, como pretende a Asociación Amigos do Galeón de Ribadeo? Crespo Solana non o descarta, aínda que é consciente do alto custo dunha operación dese tipo e da nula experiencia de España na materia. Con todo, considera máis importante protexer o pecio no fondo do mar, porque "é in situ onde podemos facer realmente un bo traballo arqueolóxico e obter información valiosa". Unha vez completado ese traballo, vería con bos ollos a recuperación do buque –se fose viable– para a súa exposición e conservación nun museo, pero a prioridade agora é facer arqueoloxía in situ.
