Consecuencias da Covid: xestionouse ben a atención psicolóxica durante a pandemia?

Non hai moito tempo, a estas alturas do ano, atopabámonos recluídos nas nosas casas sen poder saír máis que para as compras básicas. O que nos dicían que serían dúas semanas, remataron por converterse en meses. Unha pandemia chamada covid-19 estaba a ameazar a nosa vida, pero tamén a nosa liberdade. Non todo o mundo o levou igual, pero o que a día de hoxe sabemos con certeza, catro anos despois, é que a covid afectou non só como enfermidade á noso corpo, senón tamén como angustia, ansiedade, depresión e medo ao noso cerebro. As consultas psicolóxicas disparáronse a raíz deste parón na vida cotiá. Pero, soubose realmente dar resposta a esta necesidade de atención? Como se fixo? Cales foron os seus resultados? A estas e outras preguntas tratou de contestar un dos simposios do I Congreso Nacional de Psicoloxía de Emerxencias: 'Atención Psicolóxica durante a Covid'.

A psicóloga Lourdes Fernández Márquez, membro do Grupo de Psicólogos de Emerxencias do Colexio Oficial de Psicoloxía de Madrid e da Rede Nacional de Atención a Vítimas do Terrorismo, lembra que "dun día para outro o mundo cambiounos radicalmente". "Non sabiamos que facer: estado de alarma, militares polas rúas, estradas baleiras... Estabamos todo o día enganchados ás comunicacións, ás televisións: informacións contradictorias, sobreinformación, confinamento domiciliario... Estabamos literalmente presos, só nos faltaba a pulseira mentres viamos os piares da nosa seguridade resquebraxándose: o noso traballo, as nosas relacións sociais...", recorda, e engade que mesmo "tivemos que ver como moitas persoas comezaron a enfermar e a morrer en tal número e a tal velocidade que a todos nos morreu alguén próximo, o cal era moi difícil de asimilar". Tamén asegura que "houbo un desarraigo familiar, os maiores non se lles podía ver por precaución e a forma tradicional de relacionarnos acabouse, tiñamos que vernos por videochamada".

A TELEPSICOLOXÍA CHEGOU PARA QUEDARSE, CON COUSAS BOAS E MALAS

Ademais, mesmo "nos estableceron a vida en fases, na 0 podías facer cousas que na 1 non, e na 4 cousas que na 3 non pero na 0 si, ata que chegaba un punto no que xa non sabiamos nin o que facer nin o que non". E, cando todo semellaba que ía polo bo camiño, coa pandemia case superada, en setembro chega unha segunda ola, e volta a comezar co pesadelo. "Se xa estabamos mal, puxémonos peor", lamenta Fernández Márquez. Logo chegou a 'nova normalidade', o que significaba "vernos as caras pola metade, coa mascarilla, só mirándonos aos ollos". Foi dentro de todo ese caos cando "a moitas persoas lles xurdiu a necesidade de establecer algún tipo de apoio social, ante a impotencia dunha situación na que non se podía facer case nada". Os psicólogos si podían facer algo e, ante o seu desexo de axudar, xurdiron os servizos telefónicos para o coidado emocional. Foron tan importantes que a telepsicoloxía chegou para quedarse: "supón o 80 % dos meus pacientes".

Pero aínda que a atención telepsicolóxica ten moitas vantaxes, tamén ten os seus inconvintes, que non se poden pasar por alto. Pola banda positiva, "a telepsicoloxía facilitounos naquel momento cumprir co confinamento e previr o contacto persoal, eliminando barreiras xeográficas de desprazamento no tempo para poder acceder á atención emocional". A día de hoxe, segue supoñendo unha gran vantaxe para as persoas con algún tipo de incapacidade, para os que pode ser complicado desprazarse ata unha consulta de psicoloxía. Pero, pola banda dos inconvintes, Fernández Márquez pon como exemplo o feito de que "eu só teño unha imaxe parcial da persoa, non sei quen é o que está ao outro lado, non teño o seu contexto, na miña consula teño un contexto preparado de paz e privacidade, pero eu non sei como está el na súa casa, non hai contacto físico nin lle vexo a linguaxe non verbal, se a consulta é telefónica só lle escoito o ton de voz, pero non vexo a súa cara nin se os ollos se lle enchen de lágrimas nun momento dado...".

ENTRE A XENTE HABÍA DESCONCERTO: CON TANTOS TELÉFONOS, A CAL CHAMO?

Durante a pandemia, foron moitas as organizacións e institucións que ofreceron servicios de asistencia psicolóxica: o Ministerio de Sanidade co Consello Xeral de Psicoloxía de España, os colexios profesionais de psicoloxía das diferentes comunidades en colaboración ou non co 112, diversos centros hospitalarios e sanitarios para prestar axuda ao seu propio persoal, ONGs, universidades, asociacións, fundacións e mesmo gabinetes e centros privados e empresas psicosociais tamén privadas. E a quenes ían dirixidos estes teléfonos? Había de todo: á poboación xeral, aos sanitarios intervintes, ás persoas vulnerables enfermas ou con medo a enfermar, a persoas en situación de duelo, a colectivos especiais como nenos, mulleres ou mulleres en situación de violencia de xénero... Como lembra e pon en valor Fernández Márquez, "a multitude de teléfonos que se puxeron en marcha por parte de diferentes organizacións demostra que todos nos volcamos en axudar aos demais, que todos queriamos poder facer algo".

Por desgraza, tamén tivo a súa parte negativa. A psicóloga tamén recorda que entre a poboación instaurouse certo desconcerto: "a quen chamo eu? Cando buscaba a quen chamar aparecíanme non sei cantos teléfonos e non sabía cal era o máis adecuado para min". Móstrase contundente ao afirmar que "houbo un problema de organización e coordinación, houbo dispersión de recursos e mesmo había problemas de duplicidades por unha banda e carencias pola outra: había servizos duplicados de atención á poboación xeral pero outros colectivos concretos nin sequera estaban contemplados". Ademais, "derivábanse dos uns aos outros sen que houbese ningunha pauta marcada para facer a derivación: o Consello de Psicoloxía chamaba cando era preciso ao 112 para que acudira unha ambulancia a tal domicilio, pero as organizacións privadas dificilmente ían ser atendidas polo 112".

"CADA UN POÑÍA O QUE TIÑA A MAN E OS CARTOS QUE PODÍA; ERA CAÓTICO"

Así mesmo, que fondos económicos había para xestionar estes servizos e pagar aos seus profesionais? "Todo foi a base de medios de fortuna", asegura, pois houbo organismos oficiais que si puideron pedir fondos ao Estado, pero os privados sacaron os medios de onde puideron: "Cada un poñía o que tiña a man e os cartos que podía". "Todo era caótico: saber cando poñer en marcha o teléfono, cando dar o servizo, cando deixar de dalo, en que horario (8 horas ao día ou 24 horas?)... Cada un ía facendo segundo o que tiña e o que podía ofrecer", lembra a psicóloga. Entón... como foi a calidade asistencial? Pois dependería do caso, ao non haber "un control sobre toda esa magnitude de servizos de atención telefónica que se puxeron en marcha, si o había por parte dos colexios profesionais, pero por parte dos demais organismos e empresas quen sabe".

Catro anos despois da emerxencia sanitaria, Fernández Márquez cre que se puideron extraer toda unha serie de ensinanzas para, nun futuro, en caso de que aconteza algo semellante, non repetir os mesmos erros. En primeiro lugar destaca que "a proteción e o coidado da saúde mental e o benestar emocional si se consolidou tras a pandemia, como un soporte esencial a brindar por parte das administracións ante situacións críticas" e xurdiu a demanda de "coidar a saúde mental e poñer psicólogos na Atención Primaria". Pero tamén o feito de que "a resposta que deamos os psicólogos de atención e coidado ten que ser ordenada e efectiva, creándose un sistema organizado". Neste senso, considera que "a prevención e planificación de servizos de atención telefónica ten que estar prevista e incluída nos plans de intervención en emerxencias e ser un recurso cotiá dos corpos de intervención como parte integrante dos mesmos, pois ata eles precisan desa atención cando ven vítimas en catástrofes". 

ENSINANZAS PARA O FUTURO: MAIOR AUTORIDADE AOS COLEXIOS PROFESIONAIS

Ademais, a psicóloga tamén considera que ante situacións de emerxencias como foi a crise do covid, "son os psicólogos con formación en intervención en crise, emerxencias e catástrofes os que teñen a capacitación profesional máis axeitada para ofrecer a mellor atención posible á que ten dereito o cidadán". Lamentablemente, "nin sequera a nosa área profesional está recoñecida, non somos nin unha área, considérasenos un grupo de traballo como se estivésemos traballando no tabaquismo". Polo menos, asegura que "xa hai recoñecidos 570 profesionais de intervención en emerxencias nos colexios a nivel nacional, o cal serve para prestar un primeiro recurso de axuda". E nesa dirección se debe camiñar. Pero "outra das necesidade que xorden a partir de tanto voluntarismo que houbo nos servizos de atención telefónica é que debe haber partidas orzamentarias para emerxencias e catástrofes, para remunerar unha acción profesional, sen ter que recorrer aos recursos de fortuna".

Así as cousas, Fernández Márquez aposta porque sexan "os colexios profesionais coa súa rede nacional os que dean a promoción, organización e coordinación a este tipo de servizos de axuda, para garantir que cando se poñan en marcha teñan un control, por exemplo dando autorizacións e acreditando os teléfonos". Deste xeito, poderíase "garantir que esa atención telefónica cumpre cuns requisitos". Así, calquera que quixese poñer en marcha unha liña debería validala co Colexio de Psicoloxía da súa comunidade, quen tamén "promovería a creación dos grupos de intervención psicolóxica en castrástrofes e emerxencias, os coñecidos como GIPECS, e que non todos os colexios teñen (o de Galicia si)". "Teñamos todo isto preparado con previsión para que non nos volvan pillar as cousas con recursos de fortuna", conclúe a psicóloga.