Na busca das pioneiras do bravú e do punk que se abriron paso fronte ao machismo na música

"É fundamental ter referentes. Eu, con 15 anos, era unha tía rara porque tocaba o baixo". A ilustradora Laura Romero, á par da escritora Iria Pedreira, decidiron recuperar a memoria de todas aquelas mulleres galegas pioneiras en músicas moi diversas, porque habelas hóuboas, pero poucos souberon delas. A súa teima, xa que logo, era descubrir e revindicar as nosas devanceiras, aquelas que se abriron paso no rock e no bravú, no punk, no heavy... E en todos os estilos musicais que se nos poidan pasar pola cabeza.  

Así é como nace e medra, da man da editora Baia Edicións e ao abeiro do concurso Luísa Villanta da Deputación da Coruña, o libro 'Ferreñas e Rock and Roll. Crónica ilustrada das nosas músicas máis senlleiras', que vén de presentarse este mércores na libraría compostelá Lila de Lilith. Trátase dun anecdotario de máis de trinta mulleres ou formacións integramente femininas "que marcaron un antes e un despois tanto nos seus respectivos estilos como no conxunto da música galega". Nel aparecen nomes fundamentais que, aínda que soe contraditorio, non trascenderan máis alá do seu tempo. 

"Procedemos da diversidade"

Conta Iria Pedreira que son "mulleres bravas" que, dende o século XIX e ata o ano 2000, loitaron por conquistar o seu merecido espazo dentro da industria musical. Non foi sinxelo dar con elas, pero aí están, para nos recordar que "procedemos da diversidade". 

"ONDE ESTÁN AS COMPAÑEIRAS?"

Laura Romero entrou en Zënzar, unha das formacións máis lonxevas do rock galego, no ano 2016 como baixista. "Eu sempre fun moi festivaleira, pero non coñecía ningunha guitarrista", relata. Esa ausencia de referentes comezou a preocupala. Cando subía a un escenario de calquera festival do país, decatouse do que nunca se decatara indo como parte do público. "A miña cabeza fixo click. Pregunteime: 'Onde están as compañeiras? Realmente hai poucas músicas ou están agochadas?'".

Pasaron os anos e segue sen atopar unha resposta que a convenza. Mais polo camiño investigou a conciencia e decatouse de que, realmente, nunca estivera soa. Pouco a pouco foi agromando no seu maxín un proxecto que unía música e ilustración e que pretendía visibilizar estas mulleres que fora descubrindo. Deu en chamarse 'Músicas Galegas Ilustradas', un traballo que axiña acadou a repercusión merecente e que segue hoxe en día no camiño. Nos comezos lindaba con estoutro: 'Mulleres Galegas Kañeras'. A Patty Castro, a súa impulsora, pasoulle algo semellante ao de Laura. O día en que se preguntou onde estaban as mulleres do heavy e do rock púxose a investigar para tecer alianzas e facer comunidade.

É así, dende a busca consciente e activa, como se atopan as historias verdadeiramente alucinantes. Unha das primeiras que fascinou a Laura Romero foi a da señora Xosefa de Bastavales, natural de Tordoia (Ordes). Esta muller, conta Romero, fíxose moi amiga de Manu Chao e organizou canda el unha 'minixira' no ano 1997. "Con toda a tropa do bravú", esta muller que levaba ás costas tanto vivido e tanto traballado, emprendeu unha viaxe ben especial. "Xurxo Souto contábame historias dela. Seica lle dicían: 'Xosefa, mira que temos que pasar por Madrid e chegar a León, garde a voz!' Aos 20 quilómetros xa estába afónica!", relata Romero. Nun dos concertos a xente rematou coreando o seu nome. Foi todo unha ídola.

"Por que ninguén me falara dela?"

"E por que ninguén me falara dela?", "Que máis Xosefas hai?". A Laura Romero amontoábanselle as preguntas na cabeza. Seguiu investigando e deu coas Garotas de Ribeira, Marisol Manfurada, Lola da Ribeira... Auténticas mulleres do bravú. Tamén había unha tal Menchu que quedou de cuarta cando Raphael gañou o Festival de Benidorm no ano 1962. E unhas tal 'Voces de Ultratumba' que foron pioneiras do punk galego no 84. E unha Ángeles Lago que se converteu na "voz máis potente do noso hard rock" a finais dos 80. E unha Ana Kiro da que nos queda moita historia por coñecer. "Coidado! Ela chegou a escapar da casa para ser cantante porque o seu pai era Garda Civil".

Todas elas e moitas máis son mulleres que quedaran no esquecemento. Mulleres que, por ser mulleres, hoxe non forman parte do noso imaxinario colectivo. Mulleres que cómpre reivindicar.

"CANTO MÁIS SE ENDURECE O SON, MENOS MULLERES HAI"

"Hai xente que di que a nós non nos interesa o rock and roll", di Romero incrédula. "Encántanos quedar na casa fregando os pratos!", soltan con ironía e humor dende o público. O certo é que os roles de xénero implantados polo patriarcado na sociedade pecharon as portas de moitos lugares ás mulleres. Patty Castro, a impulsora de Mulleres Galegas Kañeras, observa que canto máis se endurece o son, menos referentes femininos hai. 

Guadi Galego, que tamén está na mesa da conversa xunto con Uxía e Maribel dos Anjos, pon o foco en que as mulleres músicas son moitas menos, "tremendamente menos" en comparanza cos homes. A presenza en festivais tamén é desoladora. Os datos aválano e os gráficos de Músicas Galegas Ilustradas revélano nunha ollada rápida. 

A TRIBO COMPOSTELÁ DE PUNKIS E HEAVIES

Ademais, como mulleres sempre "temos que demostrar máis a nosa valía". Para sermos recoñecidas, cómpre superar máis barreiras, "hai que facelo o triple ou cuátriple de mellor, e aínda así, a ver como te portas!". Todas concordan en que abrirse paso é difícil, aínda hoxe. Maribel dos Anjos sabe ben das trabas ás que unha se enfronta cando sobe nun escenario. Ela xuntouse cun grupo de rapazas no ano 1989 ao abeiro dunha tribo compostelá de punkis, heavies e rockers. "A música movíanos moito", recorda daqueles anos.

"Pero iso si, se había dez homes, tres eran mulleres, e porque eramos as mozas dos rapaces!", bota a rir. Conta que elas sempre agardaban a que os seus compañeiros remataran de ensaiar, pero un día a cousa cambiou. "Coma quen reparte un biscoito", unhas cantas rapazas decidiron deixar de esperar e distribuírse os instrumentos para montar un grupo de música. Así foi, dun día para outro, como xurdiu Alén, a única banda de punk formada exclusivamente por mulleres na Compostela dos anos 90. 

"Parecía que nos viñan ver os do Neolítico!"

Daquel mundo, Maribel dos Anjos recorda unha mestura de "irmandade" e "paternalismo" por parte dos homes dentro da propia tribo. E fóra de Compostela teñen sufrido moito machismo enriba dos escenarios. "Parecía que nos viñan ver os do Neolítico!". A pesar de todo, elas persistiron durante cinco anos na busca do seu espazo. Teñen ensaiado na Sala NASA, na Casa Encantada e mesmo en garaxes. "Ao primeiro toque de batería saían todos os ratos coma chispas!".

REMODELADAS POLOS INTERESES DA INDUSTRIA

E haberá quen aínda se siga preguntando que hai que reivindicar. Iria Pedreira sitúase na actualidade máis inmediata para seguir dando motivos: a Super Bowl. Nesta final de fútbol que vén de producirse hai uns días o que menos importa, en realidade, é o fútbol. O que acapara toda as miradas está no intermedio musical. "Un gran escaparate ao que chaman a un montón de mulleres, e desta vez, ademais, latinas e non demasiado novas. Estamos súper representadas!". A ironía volve facerse oco no discurso ata que... claro, "ves cousas raras": van vestidas con bañador, fisicamente responden a un canon determinado e case sempre teñen que facer movementos sensuais no escenario. "Evidentemente, todas temos dereito a vestirnos como queiramos, a coidarnos como queiramos e a movernos como nos dea a gana, pero, ata que punto esa é unha decisión enteiramente túa?".

"Cantas veces as músicas son remodeladas polos intereses dunha industria que acho francamente cruel?"

Todo iso vai en consonancia "cos gustos do consumidor", e Pedreira emprega consumidor en masculino "moi deliberadamente". "Cantas veces vemos músicas que perden a súa personalidade a prol da mercadotecnia? Cantas veces son remodeladas polos intereses dunha industria que acho francamente cruel?". Son preguntas que Iria deixa no aire.

Fronte a todo, hai mulleres que saen do patrón, mais iso tamén leva consigo un custo persoal. "Aínda a estas alturas da miña vida teño que loitar por non poñer a miña cara ou o meu corpo nun disco, aínda teño que loitar por non dar unha imaxe nos meus videoclips que non me representa", conta Guadi Galego. Tamén Uxía sente que "aínda estamos na procura da normalización das músicas do país".

Custa. "Hai sambenitos que non te quitas como muller", di Guadi. Bo é que a sororidade sempre está aí para non deixarnos caer.