Diálogo arredor do Atlas Arqueolóxico da Paisaxe Galega

O Consejo Superior de Investigaciones Científicas (CSIC) vén de presentar unha obra que xa é un referente do patrimonio galego. Editado por Xerais, o Atlas Arqueolóxico da Paisaxe Galega presenta, en máis de 300 páxinas e 18 láminas, as diferentes formas de paisaxe cultural que se sucederon en Galicia desde o Neolítico até o Medievo. O libro, que xa está nas librarías, é o froito de vinte anos de traballo levado a cabo polos científicos do Instituto de Ciencias do Patrimonio do CSIC (Incipit), en Santiago de Compostela. Nel abórdase o estudo da construción sociocultural da paisaxe en Galicia, centrándose nos catro principais tipos de paisaxe que a arqueoloxía pode axudar a identificar e caracterizar: fósil, continuo, asociativo e enterrado. Así, por exemplo, presta atención á paisaxe megalítica do Barbanza, á paisaxe de terrazas do monte Gaiás (Santiago de Compostela) ou á paisaxe simbólica da parroquia de Cereixa (Pobra de Brollón), entre outros. GC convidou a manter un diálogo arredor desta obra a dous dos coordinadores deste proxecto, Felipe Criado Boado, director do Incipit, e César Parcero Oubiña, investigador deste centro, en representación do resto do equipo científico que fixo posible este traballo: Carlos Otero Vilariño, Elena Cabrejas, Anxo Rodríguez Paz, Roberto Aboal, Xurxo Ayán Vila (colaborador de GC), David Barreiro, Paula Ballesteros-Arias, Manuela Costa-Casais, Pastor Fábrega-Álvarez, João Fonte, Camila Gianotti, A. César González-García, Alejandro Güimil Fariña, Elena Lima Olivera, Raquel López Noia, Patricia Mañana-Borrazás, Antonio Martínez-Cortizas, Matilde Millán e Manuel Santos-Estévez.  

Como, cando e por que xorde o proxecto do Atlas Arqueolóxico da Paisaxe Galega?

FELIPE CRIADO: A idea inicial remóntase a finais da pasada década, cando no Incipit (Instituto de Ciencias do Patrimonio do CSIC, con sede en Santiago de Compostela) pensamos que debiamos recoller nun libro único, con orientación sintética e divulgativa, vinte anos de investigación en Galiza sobre arqueoloxía da paisaxe. Pénsese que o libro reúne resultados de proxectos de investigación moi diversos realizados por diferentes persoas ao longo de dúas décadas. En concreto, por exemplo, incorpora os avances en termos de coñecemento da prehistoria e historia de Galiza que nos permitiu reunir o control arqueolóxico de grandes proxectos de infraestruturas durante a década dos 90 e inicios deste século como a construción da rede do Gas, as Autovías de ligazón coa Meseta ou o Corredor do Morrazo.

"O libro ofrece tamén un relato que dá unha visión diferente dunha parte importante da historia máis antiga do que hoxe é Galiza"

Como se coordinou o traballo e canto tempo e recursos lles levou?

CÉSAR PARCERO: O libro é ante todo un traballo de síntese e, como tal, a súa escrita é só o episodio final dunha longa serie de traballos. A parte máis difícil da escrita foi sintetizar nunha extensión reducida tanta cantidade de traballo e de información. E facelo, amais, nunha linguaxe que fose ao tempo accesible (non demasiado técnica ou especializada) pero non banal.

FELIPE CRIADO: E ademais estilisticamente homoxénea entre as diferentes partes.

CÉSAR PARCERO: Entre os editores argallamos a estrutura en capítulos do libro e logo un, ou uns poucos, autores encargáronse da escrita de cada un deles. Amais diso, encargámoslle a outros colegas a escrita dunha serie de pequenas contribucións que, usando casos concretos, servisen como exemplo das ideas máis xerais que se expoñen nos capítulos. Así, combinamos unha historia máis xeral e ampla con diferentes exemplos concretos do que esa historia conta, exemplos coma as paisaxes de mámoas do Barbanza, os petróglifos de Campo Lameiro, os castros de Ortegal, a paisaxe agraria tradicional do Monte Gaiás en Santiago, a paisaxe gandeira dos montes do Suído, ou a orixe histórica da parroquia de Cereixa en Probra de Brollón, entre outros.  

Dous conceptos, arqueoloxía e paisaxe, abrázanse neste proxecto. Como o fan?

FELIPE CRIADO: A paisaxe é un produto humano, non moi distinto en moitos sentidos dunha casa ou un obxecto. Nós diferenciamos entre medio físico, contorna e paisaxe. Se cadra soa un pouco conceptual, pero é moi sinxelo. O medio é o soporte da acción humana (por iso é medio), e a contorna é a realidade empírica que percibimos, é dicir, o medio tal cal o vemos modificado pola presenza e intervención humana. A contorna é, pois, o resultado dunha co-evolución determinada pola interacción entre procesos naturais e culturais (por exemplo a climatoloxía, que dá lugar a choivas que teñen un certo potencial erosivo, e a agricultura que ao deixar o chan ao descuberto incrementa o efecto da erosión). 

Pola súa banda, a paisaxe é a forma de organizar a contorna de cada época e de cada sociedade: unha paisaxe castrexa non é igual que unha feudal ou outra industrial; realmente é unha categoría analítica ou interpretativa, é a contorna unha vez que a entendemos dun determinado xeito a través da investigación, a estética ou a percepción da xente. Xa que a paisaxe de cada época ten formas concretas, deixa unha pegada física en forma de restos. Estes restos son os que pode estudar a arqueoloxía para facer unha reconstrución das paisaxes antigas que non habería forma de recoñecer doutro xeito, especialmente en momentos afastados da historia nos que non hai outras fontes posibles de información.

"Un dos rasgos esenciais dos nosos días é a crecente uniformización das paisaxes, tanto rurais coma urbanas, que é ben visible a escala de Galiza"

Cales son as aportacións máis importantes deste proxecto?

FELIPE CRIADO: Pola miña banda, destacaría que presentar á xente a noción de que as paisaxes galegas son, e foron sempre, o resultado da historia económica, social e cultural. E que a paisaxe actual reúne a pegada das paisaxes anteriores, conformando un xeito de palimpsesto, un carácter que se reflexa dende a propia imaxe da cuberta do libro.

CÉSAR PARCERO: Eu coido que o libro ofrece tamén un relato que dá unha visión diferente dunha parte importante da historia máis antiga do que hoxe é Galiza. Unha visión que se basea en entender esa historia coma a sucesión de diferentes formas de paisaxe, que á súa vez reflicten diferentes xeitos de estar no mundo, relacionarse co medio e organizar e pensar a sociedade.

De que xeito evolucionou a paisaxe de Galicia en relación coa sociedade galega?

FELIPE CRIADO: Xeito é unha verba galega moi bonita e de significado denso. Non ten unha tradución sinxela ó castelán, mais aló de “forma”, “modo”, “hábito”. Pero en realidade engade todos eses planos. As cousas teñen seu propio xeito, facer as cousas ben e facelas con xeito, o cal quer dicir que hai que aliñar a nosa acción ca propia lóxica das cousas. A “lóxica” dos procesos naturais, combinada ca lóxica da economía e cultura de cada sociedade, marca o tipo de paisaxe que representa indefectiblemente a cada época. Nun certo momento pensamos en intitular o libro como “o xeito da paisaxe”.

CÉSAR PARCERO: En grande medida a paisaxe foi mudando ao longo da historia como resultado precisamente das mudanzas da sociedade. Isto é especialmente certo segundo nos achegamos no tempo ao presente. É posible que no pasado máis remoto os cambios sociais tivesen tido un efecto na paisaxe moito máis pequeno que os cambios de orde natural. Pero eu diría que a lo menos nos últimos 3.000 anos o peso dos factores foise invertendo.

"Non é tan sabido que dende hai 7.000 anos o lume foi en Galiza un modo de interactuar os humanos coa paisaxe" 

Podemos falar dalgún momento ou era destacada por riba doutras?

FELIPE CRIADO: Eu destacaría o inicio da artificialización material da contorna que en Galiza, mesmo que noutros países Europeos e en toda a fachada Atlántica europea, é algo que comeza co xurdimento da primeira arquitectura monumental (mámoas e “dólmenes”), hai entre 6.500-6.000 anos.

CÉSAR PARCERO: O que destaca Felipe é sen dúbida moi relevante; dalgún xeito, supón o inicio evidente da separación desas dúas cousas que chamamos natureza e cultura, que para nós son hoxe tan diferentes, pero que foron unha mesma cousa durante a meirande parte da historia da humanidade.

Pola miña banda, e visto dende o presente, eu destacaría dous momentos. A época dos castros, hai uns 2.500 anos máis ou menos, supuxo un cambio decisivo nun sentido: os vales pasaron a ser o espazo principal da vida e actividade das persoas. Antes, o poboamento estaba máis centrado nas terras altas, pero é neste momento cando o val empeza a ser o lugar onde se vive, traballa e actúa de xeito máis intenso e cotián. E isto supón tamén, dalgún xeito, que o concepto de “o monte”, coma sempre se entendeu e con todo o que implica en termos económicos, sociais e simbólicos, xurde tamén entón por oposición ao val.

O terceiro momento sería a época romana, cando se da un cambio de escala notable e todo o conxunto do Noroeste pasa a ser concibido e ordenado como unha enorme unidade coas súas vilas principais, redes de camiños, explotacións especializadas (minas, salgaduras, granxas,…). Malia que a vida cotiá da maior parte da xente segue a xirar arredor da súa aldea e o seu espazo circundante, o estado romano ten, e constrúe, unha visión do territorio moito máis ampla. Isto afectou a todo o que hoxe é Galiza, pero tamén parte de Portugal, Asturias e León. Algunhas destas novidades perderanse máis adiante e non reaparecen ate séculos despois (por exemplo, a dualidade entre o espazo urbano e rural), pero sen dúbida foron un grande cambio no seu momento.

"A totalidade dos solos galegos son o resultado directo do lume; de aí por exemplo que sexan tan negros"

Desa que vostedes chaman "paisaxe tradicional galega", cales son os seus elementos máis característicos e/ou simbólicos, e cales se perderon? 

CÉSAR PARCERO: Se somos coherentes co argumento do libro, esa paisaxe xa case non existe hoxe, porque os modos de vida, as formas de organización social e os modos de ver o mundo que a produciron xa non existen máis, ou practicamente desapareceron. Quedan, iso si, moitas das formas materiais que o caracterizaban: os socalcos, as agras, os restos das arquitecturas embebidas en novas formas de construción,… Pero quedan dun xeito non moi diferente a como se conservan os castros ou as mámoas: como elementos materiais do pasado que hoxe en día son usados e pensados de formas diferentes. Quizais a parte máis viva diso que chamamos a paisaxe tradicional sexa algo tan pouco material como é a toponimia.

FELIPE CRIADO: Contradictoriamente, os restos desa paisaxe mais recente son ás veces os que mais perigo corren de desaparición porque, pola sua cotidianidade e supostamente recente cronoloxía, están a ser menos protexidas que moitos sitios arqueolóxicos, a pesar de que estes tamén sofren o risco de destrución. A percepción da orixinalidade e importancia desta paisaxe rural tradicional pode cambiar se a xente decátase de que, tal e como se presenta no libro, a meirande parte dos socalcos e terrazas das agras, que chegan ate nós como elementos aínda contemporáneos, foron de feito construídos entre os séculos VII e X d.C.

Vostedes repasan as paisaxes da Prehistoria, pero no momento actual, se fixésemos unha descrición, como é a nosa paisaxe arqueolóxica actual? Que é o que mellor a caracteriza?

CÉSAR PARCERO: A diverxencia entre o urbano e o rural é quizais un dos rasgos máis característicos da paisaxe moderna. A lo menos no mundo occidental. Neste sentido, outro dos rasgos esenciais dos nosos días é a crecente uniformización das paisaxes, tanto rurais coma urbanas, que é ben visible a escala de Galiza: as vilas e cidades cada vez son máis parecidas entre si: as rúas peonís dos centros con as mesmas tendas, as mesmas rotondas, os mesmos centros comerciais… No espazo rural, fenómenos coma a extensión do eucalipto, a concentración parcelaria ou a construción de vivendas en case calquera lugar fai que as paisaxes de moitas zonas de Galiza cada vez se vaian asemellando máis entre si. Semella que a tendencia é que o rural se vaia convertendo cada vez máis ou ben nunha enorme explotación industrial (no caso galego, sobre todo de madeira), ou ben nun xardín para o lecer dunha poboación cada vez máis urbana, ou vilega, que o usa sobre todo como segunda residencia.

"A modernidade decidiu que as cousas antigas eran socialmente valiosas e tiñan que preservarse. Porén, o seu valor social non podemos dalo por garantido, senón traballar para construílo"

Describen unha etapa, a época do Antropoceno, caracterizada pola influencia da acción sociocultural no medio natural, sendo substituído este por un medio cultural cada vez máis artificial, din. A acción humana pode ter efectos positivos ou negativos nos ecosistemas e nas paisaxes. Como ven o equilibrio entre eses efectos positivos e negativos e a súa evolución ao longo da historia, tanto a nivel global como en Galicia?

CÉSAR PARCERO: Hoxe en día somos ben conscientes da escala do efecto da acción humana na construción da paisaxe. Case sempre en termos negativos, que son os que máis se destacan sempre (contaminación, destrución, feísmo…) e semella que son hoxe moito máis influentes que os positivos. Pero, como o libro tenta argumentar, a paisaxe non é máis que o reflexo das nosas formas de ver, entender e, polo tanto, facer o mundo. Por iso, dende o meu punto de vista, o máis negativo non son tanto eses efectos concretos, como a forma de ver o mundo que está detrás deles. Os principios que coido que mellor explican a forma de construción da pasaxe actual son os de beneficio e lecer. Iso que chamamos natureza entendémola como algo do que tirar un beneficio, sexa económico, estético ou doutro tipo. Semella que a única discusión posible hoxe en día é qué tipo de beneficio queremos priorizar.

FELIPE CRIADO: A paisaxe pode ter unha connotación bucólica, pero en realidade, agora e dende hai uns poucos milenios, ten sido o resultado de formas concretas de explotación e xerarquización social.

CÉSAR PARCERO: Amais disto, cómpre dicir tamén que efectivamente adoitamos ter unha imaxe máis ben nostálxica, bucólica e positiva de todo o pasado, cando moitas veces as cousas que ocorreron serían tamén ben criticables se ocorresen hoxe en día. Un bo exemplo é o notable impacto paisaxístico que debeu supoñer a expansión da agricultura intensiva na época dos castros (onde sabemos que se produciu unha crecente deforestación da contorna). Ou, a unha escala máis impactante, os efectos da minería do ouro romana. Os seus restos son para nós elementos patrimoniais ben prezados, pero no seu momento deberon de ser algo tan agresivo coma as pizarreiras ou as canteiras de áridos de hoxe en día.

FELIPE CRIADO: Outro exemplo podería ser o efecto dos incendios: hoxe sabemos que son unha traxedia, pero o que non é tan sabido é que dende hai 7.000 anos o lume foi en Galiza un modo de interactuar os humanos coa paisaxe para rozar o bosque, cavar o monte, abrir pastos para o gando, propiciar a multiplicación das especies de caza, etc. Este proceso adoptou unha escala tan grande, que hoxe podemos dicir (por mor de investigacións feitas no noso instituto, polo grupo GEMAP da USC e polo Instituto de Investigacións Agrobiolóxicas do CSIC) que a totalidade dos solos galegos son o resultado directo do lume; de aí por exemplo que sexan tan negros.

Teñen algunha proposta para a conservación ou a posta en valor desas paisaxes arqueolóxicas?

CÉSAR PARCERO: Como dicimos no libro, as paisaxes arqueolóxicas xa non existen, algúns dos seus elementos son parte da nosa paisaxe actual, pero o seu sentido é ben diferente ao que tiveron no pasado. Esencialmente, eses elementos son hoxe parte diso que chamamos o Patrimonio Cultural. Pero o son en grande medida por “imposición”, porque a modernidade decidiu que as cousas antigas eran socialmente valiosas e tiñan que preservarse. Porén, o seu valor social non podemos dalo por garantido, senón traballar para construílo. Dotarlles efectivamente dese valor social é a única forma de facer que se poidan preservar. 

FELIPE CRIADO: E iso é unha tarefa que abrangue tanto a estudosos e especialistas, como a técnicos, políticos, toda a cidadanía e as diferentes comunidades que hoxe coexistimos na mesma terra.

CÉSAR PARCERO: Efectivamente, para que calquera proxecto nesta dirección sexa exitoso ten que garantir a complicidade diso que chamamos as “comunidades locais”. E non se trata só de chegar, intervir e contarlle á xente o que se fai, senón de implicar a todos os axentes na toma de decisións acerca do que se fai, de ter en conta que a nosa opinión como expertos ten un valor, pero non é a única que debe contar, nin necesariamente a máis importante sempre e en tódolos casos.

FELIPE CRIADO: Dito isto, tamén cómpre dicir que a preservación da calidade da paisaxe so se pode garantir mediante un planeamento axeitado, que equilibre tódalas prácticas e intereses que toman corpo sobre o territorio, e incluso sexa quen de prohibir e mudar algunhas delas. Ten que ser un planeamento que, a carón doutros factores de deseño e planificación, poña atención na dimensión histórica da paisaxe. O noso libro avoga pola importancia do planeamento para artellar dun xeito satisfactorio o irremediable proceso de urbanización masiva do territorio que estamos a vivir e que se potenciará no futuro. Neste senso é un libro, como lle gusta dicir ó seu editor (Manuel Bragado, director de Xerais), de intervención, un libro co que tentamos facer bo o paradigma investigación-acción no que os seus autores e autoras, o Incipit no seu conxunto, se recoñecen.

Láminas do Atlas Arqueolóxico da Paisaxe Galega | Fonte: CSIC Galicia.