O Porto Seco

Non hai moito fomos cear cun grupo de pelegríns ciclistas, felices por chegar a Compostela. O paseniño engado do albariño e o godello foi poñendo a cada quen no seu papel noitarego, encumiando a un dos comensais (nas noites faladeiras sempre hai un vencedor), cántabro reconvertido en xefe de estación de tren.

Por Xurxo Ayán | | 21/03/2011

Podedes maxinarvos a recua de anédoctas que conlevaba o emprego do rapaz. Por el soubemos que moitas incidencias que a cotío se dan nos camiños de ferro son solventadas con regulamentacións decimonónicas. Que facer cando o corpo dun suicida ocupa a vía? A que nunca pensastes nese pequeno problema de intendencia?

O tren na historia da miña familia é importante, como non podía ser doutro xeito vindo da terra de Lemos. O meu bisavó, cando voltou de Cuba, decidiu exportar a Modernidade á aldea e fixo unha casa entre a recén estreada estrada de Quiroga a Monforte e a vía do tren. Unha aira ben sombreada detrás da casa servía de mirador para ollar o ferrocarril, que acabaría por marcar os ritmos e rutinas da xente da casa. O entusiasmo do meu bisavó non debeu ser unha actitude moi espallada nos anos antes en que se ergueu o camiño de ferro. Na casa da miña mai aínda lembran a que se armou coa chegada do primeiro tren, cando cuadrillas enteiras de labregos se adicaron a apedrear esa maquinaria infernal. As crónicas da época falaban de supersticiones vulgares del primitivo campesinado por el que aún circulaba sangre celta, pero como é evidente e aínda acontece agora, as expropiacións xeraron conflictos que derivaron nunha nova irmandade fusquenlla, afumada polo vapor e mailo carbón. A construción do tramo ferroviario dende o río Lor até Monforte non estivo tampouco exento de problemas técnicos, incrementados pola actitude de enxeñeiros fachendosos que non querían ver o que significaba o tóponimo Serra de Augalevada, malia as advertencias dos paisanos, tan salvaxes eles. Loxicamente houbo que desviar o trazado orixinario, incrementar os custes, presionar en Madrid... nada novo. Entre aqueles enxeñeiros tamén houbo persoal erudito, como aquel alemán que viu nas medorras das serras os túmulos celtas que tanto proliferan por Centroeuropa, e así se reflectiu na cartografía de Quiroga até décadas despois.

Sexa como for, o Deus da Modernidade trocou para sempre a paisaxe lemava. Monforte era daquela unha pequena vila medieval, capital de bisbarra, pendurada na aba do antigo castro Dactonio, que contaba cun mercado e pequenas industrias artesanais en declive. A chegada do tren supuxo a ruína do vello burgo: a poboación comezou a descender ao fondo de val. O tren trouxo negocio e atraeu nova poboación: pequenos empresarios, xoves emprendedores, potentados de Lugo e Ourense foron conformando unha burguesía mercantil que cambiou a fisionomía da poboación, que levou a cabo o Ensanche, abríronse vías como a Rúa do Progreso, paseos e se construíron casas en estilo modernista seguindo o modelo da cidade de Vigo, a Barcelona do Atlántico. Este acelerado desenvolvemento levou a que a monarquía concedese o título de cidade a Monforte e que, en poucos anos, se convertese no segundo núcleo de poboación da provincia en número de habitantes. Por outra banda, na contorna da estación de tren foise conformando todo un barrio, cunha notable idiosincrasia, no que vivían as familias dos obreiros e dos funcionarios da RENFE que traballaban tanto na estación como en traballos vencellados co comercio e distribución xenerados polo tráfico ferroviario. Este barrio obreiro e de clases medias albergou unha notable actividade sindicalista de esquerdas que gañou visibilidade na 2ª República e foi duramente reprimida co golpe de Estado de xullo de 1936. Mesmo a revolución do 34 tivera incidencia nas parroquias veciñas, onde a xuventude militante chegara a izar a bandeira soviética no alto do campanario da igrexa de Ribasaltas. Non debía ser casualidade que o ancho dos camiños de ferro fose o mesmo en Rusia ca en España...

O barrio monfortino da Estación constituíu, pola súa vez, unha perfecta metáfora urbana da Modernidade, contando con infraestruturas das que adoecían moitas vilas galegas: cines, farmacias, economatos, escolas propias, lugares de reunión, asociacións culturais, etc… Hoxendía é toda unha metáfora material da crise e da decadencia que conlevou a marcha do tren, como tamén son ruínas arqueolóxicas as pequenas estacións cercanas como a da Pobra de Brollón, onde xa queda unicamente unha parada facultativa, a da que durante décadas se alcumou a unidade eléctrica de Vigo a León. Aínda gozo de cando en vez, facer de cowboy na mañanciña, cedo, baixo a xeada e entre a néboa, no vello andén do Brollón, erguendo o brazo para que o maquinista teña a ben parar en terra de ningures, nun xesto analisado brillantemente por Julián Hernández nun artigo xornalístico cheo de retranca (“Mistery train”, en El País, 14-X-2010). Recentemente unha remodelación da estación da Pobra de Brollón destruíu os vellos baños co clásico tellado francés de fins do XIX, os vellos letreiros, a cantina e os almacéns. A razón aínda se me escapa, porque estorbar non estorbaban, dado o inxente volume de xente que sobe ao tren aquí. ACIF (que significa Administrador de Infraestruturas Ferroviarias) aniquila o Patrimonio do noso pasado recente. Paradoxicamente se acaba co único que pode reconvertir a decadencia lemava: a recuperación do Patrimonio histórico. Nesta liña alaricana e pontevedresa se están dirixindo iniciativas como a reivindicación do pasado xudeu da vila de Monforte en época medieval, a restauración do Palacio dos condes de Lemos ou a recuperación do recinto fortificado e do burgo medieval. Unha nova esperanza que complementa o último fracaso a xeito de triste epígono: a construción dun porto seco na estación de Monforte como remedio á fuxida a Ourense do novo Deus da Modernidade (AVE... MARIA como se poñía nos linteis das portas das casas no século XIX). O pai do meu afillado e outro colega son os dous únicos vixiantes que quedan para gardar a vella estación de tren de Monforte de Lemos. Todo un símbolo da morte definitiva de toda unha época. Pouca vida lle queda a algo que se protexe como se protexe un Museo ou un xacemento arqueolóxico. O porto seco lemavo representa a decadencia de todo un país, en maos dunha clase política sen alternativas. Cando Galicia, ese inmenso porto seco, se guinde á vía, xa non haberá ninguén que saiba como levantar o cadavre.