A xesta de Aníbal

Carlos Casares escribiu en máis dunha ocasión que non lle tiraban moito as historias de espías, que gostaba máis dos contos de piratas. Xa se sabe, para gustos, personaxes.

Por Xurxo Ayán | Santiago | 08/06/2011

Pero non me digades que o anecdotario sobre espionaxe é amplo e divertido. Non podo deixar de consignar aquí o que nos pasou a un colega e máis eu en Barcelona un día despois de que ETA asasinara a Ernest Lluch. Ïamos no vello R-7 amarelo do Xoel, recén licenciado daquela en Filosofía, polo Paralelo adiante. Estando nestas, topamos de fronte cun control espectacular da Garda Civil, unha feira de cans e homes de verde armados até os dentes. O bigote-xefe fixo ao conductor baixar do noso Rocinante particular e acenoulle para que abrise a porta da maleteiro. Quedaron á vista unha manchea de libros clásicos de Platón, Marcuse e Nietzsche. O picoleto con xesto nervioso preguntoulle a Xoel en que traballaba: “de mozo de parking” foi a lacónica resposta, ante a cal o sarxento retrucou: “¿y un mozo de parking para que necesita tantos libros?”. A eterna sospeita.

Na Arqueoloxía galaico-lusa contamos cun caso xeitoso de suposta espionaxe internacional. É a coñecida historia da parella alemá dos Leisner que percorreron necrópoles megalíticas de Portugal e Galicia en anos especialmente axitados. As malas linguas falan dun control dos gardiñas na fronteira extremeña, onde pararon aos Leisner. Tras unha preceptiva chamada telefónica a Lisboa, o encargado do posto aseverou que se trataba de dous homes xermanos; dende a capital discrepaban porque tiñan aviso da chegada dun home e dunha muller. O gardiña ratificouse: non señor, os dous teñen mostacho. E iso, daquela, dito por un portugués, non debía ser unha coña. Sempre rosmou a sospeita de que os Leisner fosen espías nazis, dos que tanto proliferaron en Vigo nos tempos do wolfram.

Pero o caso máis patético foi sen dúbida o de Aníbal Otero, maxistralmente analisado nunha recente biografía marabillosa da man do profesor Alonso Montero. Aníbal Otero era un estudante de filoloxía, nado en Ribeira de Piquín, que de estudante en Madrid entrou a formar parte do proxecto para a elaboración do Atlas Linguístico da Península Ibérica no marco do Centro de Estudios Históricos baixo o liderado de Menéndez Pidal. Aníbal fixo un excelente traballo percorrendo Galicia nos anos de preguerra coas súas fermosas enquisas, como a daquel paisano que diferencia os moros dos mouros, porque estes son os gardadores dos tesouros e os outros non, ou aquel ribeirán que sinala a diferencia entre islas e illas: as islas son as que están lonxe e as illas as de cerca. En xullo de 1936 atópase entrevistando a camponeses na rexión portuguesa do Minho e alí é arrestado pola policía lusa. O feito de levar un coche co escudo da República española xa infundiu sospeitas, pero o que lle complicou a vida de verdade foron os seus cadernos con signos estranos, a xeito de linguaxe codificada. Non era outra cousa que a transcrición fonética das verbas recolleitas cun método científico. Non había dúbida. Era un espía roxo. Secuestrado e transferido en Tui aos militares sublevados, librou de milagre da pena de morte e foi condanado a catro anos de cadea, que pasou en San Simón e Figueirido, entre outros cárceres. Mesmo nese contexto carcerario, as testemuñas lembran a un Aníbal co seu caderno recollendo romances e verbas dos prisioneiros galegos, bercianos e asturianos. O mesmo faría pouco antes de morrer cando todo este pasado traumático se materializou nunha forte depresión que levou a internalo unha tempada nun sanatorio compostelán. Mesmo alí, enfermiño, seguía á pescuda das verbas doutros compañeiros da clínica, co seu eterno caderno de notas. Este sabio lingüista, o mellor de Galicia durante décadas, viu truncada a súa carreira académica polo fascismo e voltou á súa aldea natal onde foi todo un “labrego telúrico” que guindaba de cando en vez artigos científicos aquí e acolá. O primeiro tomo do Atlas, proxecto republicano apropiado polo franquismo, editouse a comezos dos anos 1960 coa senlleira aportación dese fotógrafo científico da Galicia rural e mariñeira de preguerra que foi Aníbal Otero, o espía da nosa lingua, da nosa identidade.