De medorra en medorra

Cómpre subliñar un aspecto básico da relación dos galegos coa materialidade do pasado: a meirande parte da poboación deste país comeza a valorar algo o patrimonio arqueolóxico cando pode fornecer un beneficio económico.

Por Xurxo Ayán | Compostela | 01/11/2011

Esta realidade poucas veces é tida en conta por eses fenómenos do Progreso e da Modernidade que son os técnicos comarcais de desenvolvemento local. Defenderemos a nosa tese cun exemplo, ao noso modo de ver, paradigmático desta actitude colectiva. Un par de parroquias lindeiras da terra de Lemos viven en paz até que chegan rumores dun suposto proxecto de construción dunha autovía. Malia que ninguén viu os planos e ningún topógrafo da Xunta, da Deputación ou do Estado pisou esas terras, os consellos de anciáns das parroquias X e Y comezan a maquinar. Cómpre maximizar o beneficio que conlevan as expropiacións. Supostamente a vía de alta capacidade vai ir pola aba dunha dorsal inzada de piñeiros dende hai corenta anos.

O problema xorde cando se poñen en dúbida os límites entre ambas as dúas parroquias e a súa plasmación gráfica sobre o papel. Os ferrados en disputa, aparte de seren capital simbólico da dignidade e orgullo parroquial, tradúcense en moitos cartos de Deus. Até ese intre ninguén reparara nos mollóns e nas medorras, eses túmulos megalíticos neolíticos coñecidos noutras terras como mámoas, modias, arcas ou mamoelas. É o tempo dos avogados e dos peritos. Todos sabemos que os pleitos por lindes son un clásico do imaxinario colectivo deste país. O Arquivo do Reino de Galicia está cheo de expedientes interminábeis sobre currunchos milimétricos, sobre tesouro agochados e mollóns removidos. Nada novo nun país minifundista atlántico. Évos o mesmo Coristanco que Connemara, como ten dito Quico Cadaval, con moita razón.

O galego fetén, como diría Manuel Rivas, ten auténtica reverencia pola escrita. Quizabes sexa un recordo do analfabetismo endémico, un trauma da emigración, non sabemos. O que si é certo é que o pequeno propietario deste país garda coma o maior tesouro os documentos das leiras que lles leigaron as xeracións precedentes. Este devezo pola escrita debeu ser tan evidente que así se explica que durante a francesada, tanto soldados coma paisanos queimasen os arquivos onde se gardaban rendas e foros, coma unha ilusoria liberación revolucionaria dos servos da gleba. “Ante papeles calan barbas” é un coñecido dito que se repite a cotío para zanxar debates de cantina. Este apego documental do galego fetén fai que nos pleitos por lindes comecen a ser contratados non só peritos agrícolas e avogados, senón tamén historiadores e documentalistas, especialistas que saiban transcribir os vellos pergameos escritos na ilexible cursiva castelá. Nunca se cotizou tanto no agro galego o Catastro de Ensenada de mediados do século XVIII.

Voltando ao litixio lemavo que vos comentabamos, a cuestión non era doada, xa que os lindes entre parroquias defínense de xeito definitivo en época altomedieval, contra os séculos XI e XII, e daquela apenas contamos con documentación ao respecto. Perante esa ausencia de vellos papeis, os galegos xóganse todo coas pedras chantadas dende sempre. E aquí hai categorías. Non é o mesmo unha pedra con letras ca  unha pedra sen nada ou unha pedra con debuxos. Esta é unha diferenza básica que define o ethos galaico e explica, entre outras cousas, o pouco aprecio que lle tiveron as comunidades locais aos petróglifos. Xa Buenaventura Aparicio Casado amosou hai tempo a prática ausencia de referencias folklóricas referidas á arte rupestre en comparanza coas medorras e os castros. Os debuxos dos petróglifos non poden competir coas letras dos mollóns de término, tan ben estudados polo ourensán Xesús Ferro Couselo. Neste caso da terra de Lemos os marcos correspóndense con grandes blocos de xisto cuarcítico chantados, seguindo unha prática tradicional na zona. Na meirande parte dos casos, obsérvanse rebaixes intencionais a xeito de sucos que semellan marcar o xiro e a orientación do límite cara aos outros dous límites máis próximos. A tradición oral, a antigüidade dos marcos e a súa constatación documental no século XVIII son probas que sancionan no século XXI os límites medievais entre as parroquias X e Y. Outra cousa é convencer a un xuíz que prefire un mapa falso do século XIX, porque é un documento, ao patrimonio arqueolóxico. Nesta loita in extremis, chegou un momento no que a localización dos túmulos megalíticos, das medorras, resultaba fundamental para a resolución do conflito e para a definición dun linde formado por microtopónimos fermosos e suxerentes, como se cinguisen a Terra Media: A Pena da Burra, A Lomba, o Muíño de Cornide, a Fonte de Chandoiro, o Marco do Val, a Casa da Serra, a Casa da Compañía, a Medorra, a Retorta, Montemiau e a Medorra do Real.

A esas alturas a xente das parroquias comezou a preguntar aos vellos, a facer auténtica prospección arqueolóxica, a localizar e limpar os vellóns mollóns, a balizar as medorras neolíticas. Estabamos sendo testemuña de toda unha estratexia de recuperación do Patrimonio arqueolóxico da man das propias comunidades locais, non por amor á arte nin por concienciación patrimonial, senón por interese económico e orgullo identitario. Chegou un intre no que os parroquianos actuaban como auténticos neoarqueólogos, definindo modelos locacionais dos túmulos megalíticos e trazando fronteiras imaxinarias. Cando se atopou a última medorra, que rachaba a hipótese mantida polos da parroquia veciña, un vello da parroquia X exclamou entre aliviado e enchido de razón: “Que se crían estes listos da parroquia Y, que ía ser a cousa de medorra en medorra e tiro porque me toca, polo carallo arriba!” Isto é o que os especialistas chamamos Posta en Valor.