O traballo científico sobre o patrimonio costeiro galego, un “modelo para outras rexións atlánticas”

GALICIA CONFIDENCIAL publicou o 13 de maio de 2019 un artigo titulado ‘Alerta científica: «A maior parte do patrimonio costeiro galego está ameazado ou a piques de desaparecer»’. Nel, expoñíanse os avances nos traballos que un grupo de investigación fixo na última década sobre o abandono e as desfeitas no patrimonio bioarqueolóxico galego, recollidos nunha nova achega académica. Un traballo de recompilación asinado por científicos adscritos ao Departamento de Historia da Universidade de León, do Laboratorio de Arqueozooloxía da Universidade Autónoma de Madrid, do Departamento de Ciencias Arqueolóxicas da Universidade de Leiden (Holanda) e do Departamento of Arqueoloxía da Universidade de Nova York. O texto non pasou desapercibido entre a comunidade científica e, en especial, no Instituto de Ciencias do Patrimonio (Incipit) –organismo do Consejo Superior de Investigaciones Científicas (CSIC)–, con sede en Santiago de Compostela. Desde alí, o seu director, o arqueólogo Felipe Criado Boado, remitiu unha carta de contestación a este xornal  en nome de varios investigadores para aclarar algunhas cuestións sobre o traballo que se está a facer en Galicia nesta materia.

Nela, malia dar a “benvida” a estas investigacións sobre o patrimonio costeiro galego, non escatiman en críticas aos autores do devandito estudo, xa que consideran que o traballo destes “achega unha visión parcial e, en extremo negativa, da investigación e xestión do patrimonio cultural litoral en Galicia que non se axusta á realidade actual”.

“O principal problema deste traballo”, argúen, “é reducir a unha escala particular o que, en realidade, é unha problemática global".

“O particularismo da aproximación proposta (estudar e protexer os xacementos con vestixios de ictiofauna e moluscos) é incompatible co alcance da problemática de fondo que o traballo deixa entrever, a saber, o coñecemento e protección do patrimonio cultural litoral galego na súa totalidade, por non falar da realidade do cambio climático que ao cabo vén a ser o motivo polo cal teñamos que tratar estas problemáticas”, detallan os asinantes da carta.

Expresan, ademáis, que “aínda que a proposta de inventario e estudo dos perigos dese tipo concreto de xacementos e a proposta de medidas de intervención é lexítima, o alcance da mesma é máis propio dun proxecto de investigación que dunha verdadeira estratexia de xestión e estudo sistemático que poida dar lugar, como ambiciona o traballo, á elaboración dun plan director para afrontar o problema”.

Consideran, tamén, que “algúns xuízos vertidos no traballo cuestionan as aproximacións ao patrimonio litoral en Galicia e a súa imbricación no panorama internacional”.

A carta está asinada por Elías López-Romero, Paula Ballesteros Arias, Marie-Yvane Daire, Alejandro Güimil Fariña, Cristina Sánchez Carretero e Felipe Criado Boado

Outro aspecto criticable, en opinión destes científicos, é a “excesiva focalización nun tipo de xacemento concreto”, o cal “dificulta a comprensión global da cuestión”.

E reivindican que “en Galicia existe preocupación pola destrución do patrimonio litoral -do tipo que sexa-, chegando a ser un dos temas de información prioritarios”, ademáis de contar coa atención do Goberno galego: “A Xunta de Galicia, a través do seu Servizo de Arqueoloxía, vén acompañando e financiando actuacións neste sentido desde polo menos o ano 2008. Polo tanto, non é certo que as administracións sexan insensibles ao problema, á marxe das limitacións en termos de orzamentos, persoal e recursos que afectan as instancias de xestión e investigación no noso país”, expoñen.

Profundando máis nista cuestión, defenden que, “en contra do que se indica” no traballo mencionado, “en Galicia xa foron aplicados con éxito e publicados varios protocolos específicos sobre estes riscos, cuxo obxectivo primeiro non é, en todo caso, cubrir indiscriminadamente a totalidade da costa”.

Ademais, defenden que “iniciativas de xestión, estudo e ciencia participativa realizadas en Galicia serviron e están a servir de modelo a outras rexións atlánticas”.

Finalmente, queren “deixar claro que estas críticas e apreciacións non pretenden, en ningún caso, minar a iniciativa de investigación e xestión dos xacementos concretos que o devandito traballo propón, xa que son iniciativas necesarias e que completan de forma importante o traballo pasado ou en curso sobre o patrimonio litoral en Galicia”.

A carta está asinada por Elías López-Romero (arqueólogo; LabEx Ciencias Arqueolóxicas de Burdeos, Francia, e investigador asociado ó Incipit), Paula Ballesteros Arias (arqueóloga e antropóloga; Incipit), Marie-Yvane Daire (arqueóloga; CNRS UMR6566-Universidade de Rennes1, Francia), Alejandro Güimil Fariña (arqueólogo e especialista en tecnoloxías dixitais aplicadas ó estudo do patrimonio; DIMENSO), Cristina Sánchez Carretero (antropóloga; Incipit) e o propio Felipe Criado Boado. O título da misiva: 'Patrimonio cultural e erosión litoral na Galiza: algunhas reflexions encol do artigo "Fish- and Shell middens from Galicia (Northwest Spain): Reflections upon a Neglected Coastal Cultural Heritage from the Iberian Peninsula" (González-Gómez de Agüero et al. 2019, Humanities 8, 85; doi:10.3390/h8020085)'.

GC reproduce íntegro o texto remitido a este medio:

Patrimonio cultural e erosión litoral na Galiza: algunhas reflexions encol do artigo ‘Fish- and Shell middens from Galicia (Northwest Spain): Reflections upon a Neglected Coastal Cultural Heritage from the Iberian Peninsula’ (González-Gómez de Agüero et al. 2019, Humanities 8, 85; doi:10.3390/h8020085)

O recente artigo publicado na revista Humanities (González-Gómez de Agüero et ao. 2019: "Fish- and Shell middens from Galicia ( Northwest Spain): Reflections upon a Neglected Coastal Cultural Heritage from the Iberian Peninsula", Humanities 8, 85; doi:10.3390/ h8020085) reincide nos problemas de conservación do patrimonio cultural en Galicia que diversos especialistas, colectivos e medios de comunicación veñen sinalando desde hai xa varios anos. Focalizado nos xacementos con presenza de peixes e moluscos, o traballo expón cuestións e problemas que merecen ser analizados.

"O traballo achega unha visión parcial e, en extremo negativa, da investigación e xestión do patrimonio cultural litoral en Galicia que non se axusta á realidade"

As aproximacións como esta que se fan eco da gran problemática do litoral son benvidas. Con todo, o traballo achega unha visión parcial e, en extremo negativa, da investigación e xestión do patrimonio cultural litoral en Galicia que non se axusta á realidade actual.

O principal problema deste traballo é reducir a unha escala particular o que, en realidade, é unha problemática global. O particularismo da aproximación proposta (estudar e protexer os xacementos con vestixios de ictiofauna e moluscos) é incompatible co alcance da problemática de fondo que o traballo deixa entrever, a saber, o coñecemento e protección do patrimonio cultural litoral galego na súa totalidade, por non falar da realidade do cambio climático que ao cabo vén a ser o motivo polo cal teñamos que tratar estas problemáticas.

Aínda que a proposta de inventario e estudo dos perigos dese tipo concreto de xacementos e a proposta de medidas de intervención é lexítima, o alcance da mesma é máis propio dun proxecto de investigación que dunha verdadeira estratexia de xestión e estudo sistemático que poida dar lugar, como ambiciona o traballo, á elaboración dun plan director para afrontar o problema. Tendo en conta o alcance da erosión costeira e as perspectivas de evolución das áreas litorais, a proposta de elaboración dun plan director de xestión e investigación para un único segmento da súa gran riqueza patrimonial é criticable. É nunha estratexia integral no que hai que pensar. Todos os foros, nacionais e internacionais especializados nesta cuestión, puxeron de manifesto desde hai polo menos unha década que a problemática é extremadamente complexa, que ha de integrar unha noción ampla de patrimonio cultural (non só histórico ou arqueolóxico; non só material senón tamén inmaterial), que ha de tomar en consideración a relación co patrimonio natural (valorización do patrimonio litoral en sentido amplo fronte a unha visión máis limitada de patrimonio cultural vs. patrimonio natural), que ha de lograr unha mellor integración do devandito patrimonio nas discusións sobre xestión integrada das zonas costeiras (Integrated Coastal Zone Management- ICZM), que -coa súa visión integradora- ha de permitir a discusión a distintas escalas (local, rexional, nacional e internacional), que ha de implicar á sociedade e que ha de responder ao principio de que todo patrimonio vulnerable é relevante e ha de ser obxecto de estudo -e isto con independencia da especialización individual dos membros dos equipos implicados na súa análise.

"En Galicia existe preocupación pola destrución do patrimonio litoral -do tipo que sexa-, chegando a ser un dos temas de información prioritarios"

Do anterior derívase unha conclusión fundamental: todo programa de investigación e xestión sobre o litoral que adopte unha visión patrimonial ha de ser integrador e ha de propoñer unha visión transdisciplinar ('patrimonial' no sentido máis amplo do termo), transversal, pública e diacrónica ao obxecto de estudo. Todos os equipos e proxectos especializados neste tipo de estudos -varios deles citados no devandito traballo- acóllense a estes principios estando, ademais, moitos dos seus membros interconectados. Aínda que varios deles están especializados nos vestixios máis propiamente arqueolóxicos do pasado, todos adoptan unha visión global do problema e adoitan incluír o rexistro histórico e etnográfico das súas rexións ou países de estudo. Os grupos de traballo constituídos no seo de grandes organizacións como a European Association of Archaeologists (EAA) ou a Society for American Archaeology SAA) son un bo exemplo desta interacción.

Algúns xuízos vertidos no traballo cuestionan as aproximacións ao patrimonio litoral en Galicia e a súa imbricación no panorama internacional. Ao referirse ás ameazas sobre os xacementos con presenza de peixes e moluscos na rexión, o traballo incide en distintas ocasións en aspectos como a falta de interese das administracións e da sociedade en xeral (o texto di literalmente ' people', é dicir, a xente ou o pobo, non cita propiamente o termo ‘ society’; p. ex. páxinas 4 e 5) ou a falta de protocolos estandarizados focalizados no risco de destrución de xacementos e no establecemento de listas priorizadas de intervención (p. ex. páxina 7, 8, 9).

A excesiva focalización nun tipo de xacemento concreto dificulta a comprensión global da cuestión. Investigadores, cidadáns, xornalistas e institucións veñen facéndose eco da situación (incluíndo a de concheiros como o do illote de Guidoiro Areoso) desde hai máis de dez anos; basta botar unha ollada á prensa dixital local, rexional e mesmo nacional para corroborar a realidade desta situación. En Galicia existe preocupación pola destrución do patrimonio litoral -do tipo que sexa-, chegando a ser un dos temas de información prioritarios. Do mesmo xeito, é importante subliñar que a Xunta de Galicia a través do seu Servizo de Arqueoloxía vén acompañando e financiando actuacións neste sentido desde polo menos o ano 2008. Polo tanto, non é certo que as administracións sexan insensibles ao problema, á marxe das limitacións en termos de orzamentos, persoal e recursos que afectan ás instancias de xestión e investigación no noso país. En todo caso, non deberíamos falar da Administración en xeral, pois dentro dela, en realidade, hai unidades moi distintas e persoas concretas que poden ter niveis de responsabilidade e resposta moi diferentes.

"En Galicia xa foron aplicados con éxito e publicados varios protocolos específicos sobre estes riscos"

En contra do que se indica no traballo (páxinas 7 a 9), en Galicia xa foron aplicados con éxito e publicados varios protocolos específicos sobre estes riscos, cuxo obxectivo primeiro non é, en todo caso, cubrir indiscriminadamente a totalidade da costa. Estes traballos son o resultado tanto da planificación como da discusión conceptual que parte de nocións como a de 'Cadea de valor do patrimonio' e de modelos de avaliación do risco testados en distintas rexións europeas. Inclúen datos de distintas fontes, prospeccións e distintas accións de traballo de campo, obtención de valores de risco e vulnerabilidade a partir de variables antrópicas e naturais, definición dunha escala numérica de valores que permite priorizar e informar sobre o tipo de acción a desenvolver e a integración en todo o proceso de distintos axentes, incluíndo unha perspectiva de ciencia participativa coa sociedade.

As avaliacións e actuacións centráronse polo momento -con intensidade variable- en distintas illas do Parque Nacional Marítimo-Terrestre das Illas Atlánticas, a ría de Arousa e puntos da ría de Ares e Ferrol. O obxectivo destas análises era, e é, ofrecer ferramentas de decisión sobre o risco de destrución e o valor científico de elementos do patrimonio litoral a distintas escalas (puntual, local e rexional) e sempre no marco de perspectivas e protocolos internacionais. En Galicia existe, polo tanto, unha aproximación centrada no risco, e inclúe a avaliación de todo tipo de vestixios culturais (históricos, arqueolóxicos, etnográficos) independentemente do seu tamaño ou natureza (desde, por exemplo, o chamado 'almacén' da illa de Sálvora ata pequenas acumulacións de sedimentos, pasando polo concheiro medieval descuberto como froito destes traballos nesta mesma illa). Como parte desta aproximación, desenvolvéronse desde 2013 iniciativas de análises e seguimento da erosión de determinados xacementos en risco que son especialmente relevantes desde o punto de vista científico. É neste contexto no que técnicas de fotogrametría dixital foron aplicadas ao estudo de determinados monumentos megalíticos en distintas rexións europeas -incluíndo, para Galicia, as do illote de Guidoiro Areoso-. Pero estes traballos, de natureza científica, enmárcanse na discusión global á que nos vimos referindo. Unha das vantaxes das aproximacións ata agora desenvoltas en Galicia é precisamente a da súa planificación: prospectar, previr e rexistrar para preservar (o que os anglosaxóns denominan ' preservation by record'). Polo tanto, non é certo que os traballos desenvoltos ata o momento en Galicia limitáranse ao estudo dunhas poucas variables, implementadas despois de que os xacementos sufrisen unha forte destrución, que se focalizaron nas arquitecturas e en xacementos xa coñecidos (as prospeccións no Parque Nacional Marítimo-Terrestre dás Illas Atlánticas son bo exemplo disto). Do mesmo xeito, non se sostén a aseveración de que as técnicas de fotogrametría sexan unicamente válidas para o estudo da arquitectura, xacementos habitacionales e a xestión antrópica da paisaxe (páxina 8 do traballo).

"Debemos tomar conciencia de que a destrución dunha parte importante deste patrimonio é irremediable e forma parte do problema"

Respecto ao chamamento de colaboración e intercambio de información que se fai ao final do traballo, hai que dicir que xa existen múltiples redes. Como indicamos nestas liñas, trátase de equipos e grupos de traballo que levan décadas reflexionando sobre a cuestión; os grupos de traballo son coñecidos e os foros de discusión (reunións, congresos, etc.) son frecuentes. O gran número de publicacións e metodoloxías de traballo existentes dá unha idea da complexidade da situación. O resultado máis claro do estudo do patrimonio litoral en perigo é que debemos tomar conciencia de que a destrución dunha parte importante deste patrimonio é irremediable e forma parte do problema. O tempo corre na nosa contra, e o ritmo das destrucións obríganos a intervir en todo momento. As accións prolongadas no tempo que, como a do traballo en cuestión, pretenden intervir 'só unha vez que o traballo de prospección completouse, o que pode levar anos...' (páxina 9) arríscanse a non poder cumprir os seus obxectivos tendo en conta que o seu obxecto de estudo é susceptible de quedar destruído. Un xacemento arqueolóxico, en especial un tan vulnerable como o do tipo aquí analizado, pode desaparecer completamente en cuestión de meses, días e mesmo horas como resultado dun único evento climatolóxico.

Aínda que as réplicas científicas adoitan publicarse nas mesmas revistas do artigo ao que fan mención, o soporte no que o traballo citado foi publicado levounos a descartar esta opción. A revista en cuestión (Humanities) é unha revista de carácter xeral centrada nas humanidades, de pago -é necesario pagar para que un artigo sexa publicado- e que pertence a un grupo editorial (MDPI) que ven de levantar distintas controversias nos últimos anos pola pouca calidade dalgunhas das súas publicacións ou pola súas malas praxes (p. ex. no proceso de revisión por pares). Optamos por publicar esta réplica no medio galego que en maior profundidade se fixo eco do traballo que comentamos, http://www.galiciaconfidencial.com/noticia/93873-alerta-cientifica-maior-parte-patrimonio-costeiro-galego-ameazado-ou-piques-desaparecer). Do mesmo xeito, posto que este texto pretende chegar a un público amplo, preferimos evitar citar nel referencias bibliográficas especializadas. Poderemos, por suposto, achegar precisións respecto diso a quen o desexe.

"Estas críticas e apreciacións non pretenden minar a iniciativa de investigación e xestión dos xacementos que o traballo propón, xa que son iniciativas necesarias"

Finalmente, queremos deixar claro que estas críticas e apreciacións non pretenden, en ningún caso, minar a iniciativa de investigación e xestión dos xacementos concretos que o devandito traballo propón, xa que son iniciativas necesarias e que completan de forma importante o traballo pasado ou en curso sobre o patrimonio litoral en Galicia. Coa excepción das Illas Británicas -especialmente Escocia, terreo de investigacións pioneiras desde a década de 1990-, foi precisamente en Bretaña e Galicia que diferentes iniciativas permitiron poñer na axenda nos últimos anos -con propostas concretas sobre como tratalo- un tema que hoxe en día é prioritario, aínda que os negacionistas climáticos o queiran eludir. Iniciativas de xestión, estudo e ciencia participativa realizadas en Galicia serviron e están a servir de modelo a outras rexións atlánticas. Consideramos importante incidir nunha perspectiva máis xeral e achegar outros datos concretos que son fundamentais para comprender o caso galego e que permiten recolocar a súa discusión no contexto pasado, presente e futuro da rexión.