O futuro da enerxía nuclear: ensinanzas que deixaron os accidentes nucleares de Chernóbil e Fukushima

Se anteriormente falabamos de como a enerxía nuclear podería ser unha fonte de xeración de electricidade útil de cara ao futuro, unida ás enerxías renovables (eólica, solar e hidráulica), hoxe abordamos a problemática a nivel social que aínda existe sobre a mesma: os medos dunha sociedade e o rexeitamento por parte dalgúns colectivos ecoloxistas e grupos políticos. Entre outras cuestións, tíldase á nuclear dunha enerxía perigosa que xera importantes refugallos radioactivos imposibles de eliminar e que expón á poboación a terribles accidentes nucleares (como o de Cherbóbil ou o de Fukushima). Dende o Galicia Confidencial plantexamos hoxe os diferentes motivos polos que a poboación e os colectivos ecoloxistas din 'non' á nuclear, e preguntamos a un experto na materia ata onde son racionais eses medos, Ignacio Durán Escribano, profesor emérito Ad-Honorem da Universidade de Santiago de Compostela (USC) e consultor da Axencia Internacional de Enerxía Atómica (IAEA).

GRANDES ACCIDENTES NUCLEARES DO PASADO QUE CAMBIARON O PRESENTE

Dende organizacións ecoloxistas como Greenpeace, deféndese que o maior perigo da enerxía nuclear demostrouse na traxedia de Chernóbil, onde a radioactividade liberada viaxou milleiros de quilómetros, traspasando todo tipo de fronteiras e cobrándose a vida de decenas de milleiros de vítimas mortais, ademais de deixar outros tantos feridos, como recollen na súa publicación yosoyantinuclear.org. Pola contra, Durán Escribano asegura que "a estatística de accidentes nos reactores nucleares é, grazas a Deus, moi baixa, habendo que considerar as explosións de rango catastrófico de xeito individualizado". Segundo apunta, actualmente "hai máis de 400 reactores comerciais en funcionamento, un cento de buques nucleares (incluíndo submarinos e quebraxeos) e varias decenas de reactores experimentais e de produción de isótopos médicos". E asegura que "moitos de todos estes levan funcionando máis de 40 anos sen accidentes notables", polo que, en xeral, "a fiabilidade é moi alta". 

Agora ben, o profesor emérito da USC concede que os dous accidentes máis graves merecen un comentario aparte. No caso do de Chernóbil, explica que "se produciu nun reactor de deseño ruso no que se estaban a facer probas traballando en condicións de alto risco" e, "polo seu deseño, o edificio non contaba cun recinto de contención". "Este tipo de accidente, con explosión do núcleo e sen contención, non se pode producir nos reactores convencionais, cuxo comportamento en caso de accidente extremo sería máis semellante ao de Fukushima, con fusión do núcleo, pero sen explosión nuclear", plantexa Durán Escribano. Despois de semellantes desgrazas, "a triste experiencia aportounos información de grande utilidade para a seguridade de todos os demais reactores". Deste xeito, anos despois da catástrofe, logrouse ter reactores máis seguros e preparados ante unha catástrofe.

En concreto, Durán Escribano afirma que "os reactores xa construídos adoptaron os novos protocolos post-Fukushima e aqueles que despois solicitaron unha extensión da súa vida útil tiveron que realizar modificacións acordes coa experiencia adquirida". Así, "todos os reactores españois pasaron os controis establecidos pola OIEA". Ademais, concede que "os reactores xaponeses que pararon de operar tralo accidente, están volvendo abrir, despois de ter mellorado as súas proteccións e reformar as súas compoñentes para adaptarse aos novos protocolos". Mentres, "os reactores de construción posterior son todos de nova xeración (Gen III+) e considéranse 'intrinsecamente seguros', o que significa que, en caso de accidente con perda de control, vanse apagar e arrefriar sós, de maneira automática". "Unha dobre vasixa de contención reduce o risco de escape de gases radioactivos, ao tempo que se constrúen de maneira que aguanten agresións exteriores, mesmo un impacto terrorista equivalente ao dun avión comercial", apunta Durán Escribano. Se a isto se suman os actuais protocolos de seguridade desenvolvidos pola OIEA despois de Fukushima, "alónxase aínda máis o risco de accidente".

CHERNÓBIL: UN ACCIDENTE QUE NON SE DARÍA COS REACTORES ACTUAIS

O accidente de Chernóbil aconteceu o sábado 26 de abril de 1986 na central nuclear de Vladímir Ilich Lenin, ubicada no norte de Ucraína, pertencente neses tempos á Unión Soviética, a 2,7 quilómetros da cidade de Prípiat, a 18 quilómetros da cidade de Chernóbil e a 17 quilómetros da fronteira con Bielorrusia. Está considerado o peor accidente nuclear da historia e, xunto co de Fukushima I en Xapón no 2011, como o máis grave na Escala Internacional de Accidentes Nucleares (accidente maior, nivel 7). Así mesmo, adoita ser incluído entre os grandes desastres medioambientais da historia. Derivou dun mantemento rutineiro do cuarto reactor da central, para o cal os traballadores planearon utilizar o tempo inactivo para probar se o reactor podía arrefriarse se a central quedaba sen subministración eléctrica. Sen embargo, durante a proba, os traballadores incumpriron os protocolos de seguridade e aumentou súbitamente a potencia dentro da central. A pesar dos intentos de apagar o reactor, outro aumento de potencia provocou unha reacción en cadea de explosións no seu interior. Finalmente, o núcleo do reactor quedou exposto e expulsou material radioactivo á atmosfera.

Os bombeiros intentaron apagar os incendios na central e, en última instancia, os helicópteros tiraron area e outros materiais nun intento por sufocar as chamas e conter a contaminación. A pesar da morte de dúas persoas nas explosións, a hospitalización dos traballadores e os bombeiros, e o perigo de choiva radioactiva e lume, non se evacuou a ninguén nas zonas circundantes (nin sequera na próxima cidade de Prípiat, construída nos 70 para acoller aos traballadores da central) ata 36 horas despois de comezar o desastre. Aínda que por interese político o accidente tratou de ocultarse, o mundo de seguida se deu conta da magnitude do que estaba acontecendo. Ata o 30 % das 190 toneladas métricas de uranio de Chernóbil estaban na atmosfera, e a Unión Soviética evacuou finalmente a 335.000 persoas e estableceu unha zona de exclusión de 30 quilómetros ao redor do reactor. Nun comezo, faleceron 28 persoas polo accidente e máis de 100 resultaron feridas. O Comité Científico das Nacións Unidas para o Estudo dos Efectos das Radiacións Atómicas informou de que máis de 6.000 nenos e adolescentes desenvolveron cancro de tiroides tras quedar expostos á radiación, aínda que algúns expertos rebatiron dita afirmación.

O impacto do desastre no bosque e fauna circundantes tamén segue sendo un tema investigado activamente. No período inmediatamente posterior ao accidente, unha zona duns 10 quilómetros cadrados pasou a denominarse o 'Bosque Vermello', porque moitas árbores adoptaron unha cor marrón avermellada e morreron tras ter absobido altos niveis de radiación. Hoxe por hoxe, aínda que na zona moitas árbores volveron medrar, nos últimos anos os científicos acharon en animais probas de niveis elevados de cataratas e albinismo e taxas inferiores de bacterias beneficiosas entre algunhas especies animais. Con todo, debido á exclusión da actividade humana ao redor da central nuclear contida, as poboacións dalgunhas especies, como linces e alces, aumentaron. En 2015, por exemplo, os científicos estimaban que había sete veces máis lobos na zona de exclusión que en reservas próximas comparables, grazas á ausencia dos humanos. Hoxe por hoxe, os restos do reactor están contidos dentro dunha enorme estrutura de aceiro desenvolvida a finais do 2016.

Ao respecto deste accidente, Durán Escribano apunta a que "hai que ter en conta que Chernóbil se atopaba a só 110 quilómetros do centro de Kiev, unha gran cidade con máis de 3 millóns de habitantes". Tamén que, despois do accidente, "tardouse máis de 6 días en ordenar o desaloxo da cidade, pero nunca se chegou a desaloxar nin Kiev nin a súa área metropolitana". A pesar de todo, "o balance de vítimas foi sorprendemente limitado". Ademais, asegura que "o impacto ambiental sobre as inmediacións da central foi relativamente leve, tanto como para poder asegurar que o maior accidente nuclear posible non representa unha apocalipse". A día de hoxe, "os restos do reactor quedaron confinados baixo unha bóveda de 150 metros por 250 metros" e, afortunadamente, "máis de 30 anos despois poden coñecerse todas as consecuencias daquel exceso de radioactividade", o que axudou a desenvolver protocolos máis seguros.

FUKUSHIMA: MOTIVOU A CREACIÓN DOS PROTOCOLOS DE SEGURIDADE ACTUAIS

O segundo accidente nuclear máis grave da historia foi, sen dúbidas, o de Fukushima I, que comprendeu unha serie de explosións nos edificios que albergaban os reactores nucleares, fallos no sistema de refrixeración e liberación de radiación á atmosfera. Fukushima I está localizada nos concellos xaponeses de Okuma e de Futaba. A catástrofe foi consecuencia dos danos ocasionados por un terremoto de magnitude 9 e posterior tsunami con ondas de máis de 10 metros de altura, que afectaron ao nordés de Xapón o 11 de marzo de 2011. Cando na central se detectaron as vibracións do terremoto, automaticamente, se apagaron 11 reactores en catro plantas de enerxía. As barras de control caeron aos núcleos, o que detivo a fisión nuclear do uranio. E hai que ter en conta que o combustible nuclear require de enfriamento de maneira constante. Neste caso, a planta de Fukushima planeara utilizar xeradores diésel de emerxencia para bombear continuamente refrixerante a estes reactores. Pero, ao cabo dunha hora, os xeradores asolagados deixaron de funcionar.

Cando as bombas se apagaron, a auga dos núcleos comezou a caer e os reactores requentáronse. O vapor acumulou unha presión impresionante que xerou gas hidróxeno. Temendo o peor, o goberno evacuou a milleiros de persoas nunha zona que rodeaba á planta de enerxía. A empresa que operaba na central ventilou o vapor e acabou liberando radiación, nun intento desesperado e ineficiente por frear a emerxencia. Tamén inxectou auga de mar, e corroéronse as bombas e tubaxes dos reactores. Unha explosión de hidróxeno atravesou o reactor número 3 e queimou o almacenamento de combustible, o que provocou máis radiación. E, ademais, danáronse tres reactores. Ata a data, rexistrouse unha morte por radiación, a dun ex empregado que morreu por cancro de pulmón no 2018, segundo o Ministerio de Saúde, Traballo e Benestar de Xapón, pero iso non ten en conta o impacto global do accidente: evacuouse a máis de 164.000 persoas dunha área de 370 quilómetros cadrados, das cales unhas 43.000 continúan vivindo a día de hoxe refuxiadas.

Uns anos antes do desastre, un recoñecido sismólogo xa advertira de que grandes terremotos e tsunamis poderían azotar a costa xaponesa. Con todo, había poucas probabilidades, polo que a Axencia Xaponesa de Seguridade Industrial e Nuclear non insistiu en que a empresa de servizos públicos proxectara estratexias no caso de perda de enerxía. Un terremoto desa magnitude era considerado pola industria nuclear como un evento de baixa probabilidade e altas consecuencias. De feito, a empresa destruíu un malecón natural para aforrar cartos e construír a planta máis preto do nivel do mar. Anos máis tarde, unha investigación independente revelou que se liberou á atmosfera máis xenón que en Chernóbil, ademais de grandes cantidades de cesio, o dobre do que o goberno xaponés calculara. A investigación do Instituto Oceanográfico Woods Hole rexistrou que os niveis de radiación no océano preto dos reactores de Fukushima eran ata 50 millóns de veces máis altos que antes do accidente. 

Ao respecto de Fukushima, Durán Escribano apunta a que "as consecuencias foron moito menores que no caso de Chernóbil, ao tratarse dun reactor convencional". "O accidente foi motivado por un terremoto seguido dun tsunami excepcional que afectou a unha ampla rexión de Xapón", apunta, e explica que este fenómeno, "ademais de danar os circuítos de refrixeración, dificultou enormemente as posteriores accións de reacción". Agora mesmo, "20 anos despois, os danos ecolóxicos e contra a saúde pública producidos polos escapes de isótopos radioactivos poden considerarse leves". Non obstante, "os estudos realizados sobre a zona tamén axudaron moito a valorar o risco real deste tipo de accidentes e a OIEA redactou uns protocolos de seguridade que foron aplicados a todos os reactores que actualmente están en funcionamento". É dicir, foi este outro accidente que fixo que mellorase a seguridade dos reactores actuais.

SOLUCIÓN PARA OS REFUGALLOS: ALMACENAMENTO XEOLÓXICO PROFUNDO

Outra das negativas das asociacións ecoloxistas e grupos sociais a este tipo de enerxía parte da súa consideración como unha enerxía sucia e contaminante. Informes como os de Greenpeace sinalan que as centrais nucleares xeran refugallos radioactivos cuxa perigosidade permanece durante decenas de miles de anos e cuxa xestión, tratamento e/ou eliminación son cuestións aínda non resoltas. A industria atómica, segundo aseguran, non foi quen de atopar unha solución técnica satisfactoria e segura para este grave problema. Ademais, no seu funcionamento rutinario emiten ao medio ambiente radioactividade, en forma líquida, que se traslada posteriormente ao mar, aos ríos e encoros, dos que dependen para a súa refrixeración, e en forma de gas á atmosfera. Esa contaminación está aí e, polo tanto, pode ter efectos negativos para a saúde, aínda que esa radioactividade non se poida sentir, non se poida tocar, nin ver, nin escoitar, nin cheirar, denuncian.

Ante estas afirmacións, ao igual que acontece co risco de accidente, Durán Escribano afirma que os novos deseños dos reactores e do combustible nuclear tamén "diminúen a cantidade de refugallos", aínda que concede que "este segue a ser un dos problemas inherentes á fisión nuclear". Durante a fisión nuclear, como explica, "prodúcense radioisótopos (os fragmentos de fisión e os actínidos non fisibles) que hai que eliminar porque reducen a eficiencia do combustible". Estes, "durante unhas decenas de anos teñen que almacenarse en piscinas próximas aos reactores, desintegrándose os isótopos de vida curta, e, posteriormente, pásanse a plantas especializadas nas que se recupera o combustible non queimado (aproximadamente un 80 %) dos produtos residuais de vida longa". Así as cousas, "hoxe en día este é un problema puramente económico, porque o combustible recuperado vólvese empregar".

Por iso, como concede o profesor emérito da USC e consultor da IAEA, "a solución aceptada a nivel mundial para os residuos finais de vida longa é a do almacenamento xeolóxico profundo (AGP), cuxa construción avanza a ritmo lento debido á falta de interese político fronte a un asunto que causa rexeitamento popular". Pero o certo é que tras moitos estudos de longa duración, "os países máis avanzados en cuestións nucleares (Estados Unidos, Rusia, China, Francia, Canadá, Reino Unido e Finlandia) adoptaron a solución AGP e elixiron os emprazamentos máis axeitados, en chans estables e a unha profundidade da orde de 500 metros". Así, como asegura Durán Escribano, "o impacto dos refugallos, unha vez tratados e correctamente almacenados, considérase nulo". "En definitiva, a súa radioactividade é equivalente á do mineral de uranio orixinal, totalmente compatible co desenvolvemento da vida na Terra ao longo de miles de millóns de anos", conclúe o experto.