A fiestra valdeira

O último en tendencias reconstrutivas de vivendas protohistóricas é contratar expertos en interiorismo para deseñar o interior das cabanas dun castro. Non sabemos se estes especialistas botarán man de Ikea, DecorFogar ou se tentarán aplicar os consellos das revistas especializadas tipo Hábitat para facer ver ao visitante como vivía a xente dos castros. Tampouco sabemos se se decatarán dunha solución arquitectónica moi querida polos galaicos e que remaneceu até ben pouco: a apertura de pequenos vans no interior das paredes nos que se gardaba de todo. Mesmo dentro dos muros se depositaba cultura material.

Por Xurxo Ayán | Galicia | 30/12/2009

No Castro Pequeno de Neixón documentamos obxectos metálicos formando parte dos muros dunha casarella ritual vencellada á metarlurxia do bronce. Os edificios agochan tesouros tamén na Modernidade, con ese rito inaugural que pousa moedas, xornais e caixas como a atopada recentemente na estuta cervantina de Madrid. Na nosa Galicia rural os muros adoitaban agochar armas e tesouros.

O meu avó, canteiro de Lemos, sabía ben deste fenómeno e coñecía a potencialidade arqueolóxica das casas reitorais. Nos baixos, perto dos maineles ou bufardas dispostas ao carón das portas para disparar con escopeta (medida defensiva moi estendida contra as carlistadas no século XIX) adoitaban aparecer encastrados revólveres, pistolas e rifles, coma o popular réminton. Hai pouco nunha casa do noso benquerido concello de Cuntis atoparon nunha parede un acobillo de seis granadas da guerra civil, probablemnte vencelladas á guerrilla antifranquista dos anos 40. Pero o poder non só conleva violencia senón que tamén vai acompañado dos cartos.

En cada parroquia galega existe unha casa que foi para arriba porque os seus inquilinos toparon por sorte cun tesouro na reforma do edificio. Álvaro Cunqueiro algo entendía destas cousas, legando esa xoia literaria que é Tesouros novos e vellos, discurso co que entrou na Real Academia Galega (dende aquela a RAG está abonada ao realismo máxico). En Cerasia sábese ben das moedas de ouro que apareceron nunha casa grande, que unha tía avoa miña inda recordaba recoller na corredoira do barrio un numisma escintileante dun tal Carolo.

Nunha capa máis epidérmica dos muros existían, como diciamos, eses vans a xeito de alacena, ás veces forrados en madeira con portiña ou sen ela, no que se acobillaban obxectos de toda clase. Se visitades unha aldea abandonada, fixádevos nas ruínas das casas campesiñas e daredes sempre con evidencias destas verdadeiras fiestras valdeiras. O espazo doméstico dos nosos devanceiros habemos imaxinalo como un espazo monofuncional con trebellos e artefactos variopintos pendurados das trabes, de postes inseridos nos muros, de falsos faiados de madeira... Persoas, animais e cousas, sobre todo moitas cousas, esparexidas por ese chao de terra batida, por eses muros-expositores.

Unha ollada detida ás fotos do etnógrafo alemán Walter Ebeling, que estivo na Fonsagrada nos primeiros anos trinta, ou a colección da estadounidense Ruth Anderson, que percorreu Galicia na década de 1920, son boas mostras desa maneira de vivir a casa. Os tempos mudaron, pero os vellos costumes nunca morren.

Un meu amigo, veterinario berciano que tamén traballa por terras de Valdeorras e Trives, ten sinalado un fenómeno interesante: a querencia do paisano galego polas bolsas azuis, cheas das cousas máis inimaxinables, que penduran nos baixos da casa. Tamén os buratos dos ladrillos (tixolos seica en normativo) son un recurso para pousar dende mazorcas, elementos apotropaicos, ferramentas e até cartos. As bolsas penduradas de postes e trabes recórdanme a nosa experiencia cos gumuz de Etiopía occidental. O poste central da cabana é o corazón da vivenda, toda unha metáfora da saúde e a permanencia da familia. Cando se fai a casa, o bruxo degola un pólo e guinda o sangue ao esteo de madeira para bendicilo e fertilizalo. Os obxectos de prestixio gardánse en ocos neste poste ou en bolsas de plástico colgadas de el, onde atopas dende unha corneta italiana da época da ocupación (1936-1941), mandíbulas de facocero, botellas de plástico, peites ou baterías usadas. Nós mesmos temos atopado follas do noso caderno e bolígrafos alí gardados, que regalaramos con días de antelación aos rapaces da aldea. Os muros, as trabes, esas fiestras valdeiras son memoria da casa.

O meu tío badaleiro do que falei o outro día (músico, canteiro, teitador, enterrador, compositor, augardenteiro, enólogo) reformou hai anos unha casa vella nunha aldea do Lor, por encargo dunha muller de 80 anos. Durante a obra, topou dentro dun muro cunha carta asinada en 1920 en Montevideo por unha tal Maruja na que mandaba saúdos afectuosos e uns dólares á súa neta recén nacida. O meu tío leuna paseniñamente, gardouna no peto e á hora do xantar díxolle á dona da casa: Maruja, tes un carta de alá. Maruja era a neta á que ían destinados uns dólares fosilizados nunha parede. Iso si que é Etnoarqueoloxía da emigración, parafraseando o brillante libro do noso compañeiro Alfredo González Ruibal.