Disputa do relato e batalla cultural

Esta confrontación ideolóxica desprégase nos medios de comunicación, na linguaxe, na arte, na educación, na produción simbólica que organiza o sentido común de calquera sociedade, incluída a sociedade galega. Ignorar esta fronte de combate equivale a deixar que as forzas hexemónicas decidan, sen oposición, como debe entenderse o mundo, que emocións son lexítimas, que narrativas son posíbeis e cales deben ser descartadas por irracionais, perigosas ou marxinais.

 

A cultura non é un simple espello pasivo das condicións materiais; é un eido de produción activo de significados que incide sobre a maneira na que as persoas perciben os seus problemas, identifican colectivamente as solucións e artellan as súas arelas, aspiracións e ilusións. Nese sentido, a batalla cultural non é unha abstracción intelectual nin un capricho retórico, senón unha dimensión poliédrica esencial da política. Toda dominación duradeira baséase non só na forza ou na lei, senón na capacidade de presentar un proxecto como natural, inevitábel, desexábel. Esa capacidade non se impón simplemente: constrúese. E na construción desa hexemonía, os medios de comunicación xogan un papel central.

 

Lonxe de ser instrumentos neutrais de información, os medios seleccionan que feitos mostrar, como narralos, desde que perspectiva e con que énfase. Definen o que merece a atención pública e o que pode ser desestimado como balbordo de fondo. Estabelecen xerarquías de temas, persoas e relatos.

 

Ao informar, non só se transmite a realidade, senón que tamén se interpreta, encadra e orienta. Quen domina o relato exerce un forte control sobre a percepción colectiva, o que confire unha vantaxe considerábel na contenda política. Isto débese a que a lexitimidade, o apoio ou o rexeitamento de determinadas políticas non se apoian exclusivamente en argumentos racionais, senón tamén en emocións, símbolos, intuicións e climas culturais propios de cada época.

 

A batalla cultural non consiste unicamente na loita entre ideas, senón tamén na confrontación de maneiras de concebir o mundo e interpretar a existencia. Está en xogo a sociedade que se quere construír, os valores que rexirán as relacións sociais e o que se considera xusto, viábel ou desexábel.

 

Por iso, esta disputa líbrase en múltiples frontes: nos discursos mediáticos, porén tamén na escola, no humor, na música, nas redes sociais, na pintura, na literatura, no cinema, nas conversacións cotiás. O poder cultural non é monopolizábel nun só espazo, porén si é acumulativo: quen logra artellar un relato coherente, emocionalmente eficaz e capaz de dar sentido ás experiencias compartidas, pode estabelecer unha posición hexemónica que se manteña mesmo cando perde o control do goberno formal.

 

Neste contexto, a pasividade ante a ofensiva cultural dos sectores dominantes resulta suicida para calquera proxecto político transformador. Durante décadas, boa parte das forzas da esquerda, supostamente transformadora, subestimaron esta fronte, concentrándose exclusivamente na acción institucional ou na mobilización social directa, sen comprender que o poder de estabelecer a axenda e o marco do debate público é igual ou máis importante que ter unha maioría parlamentaria ou gañar unha confrontación electoral. Non chega con ter razón ou con propoñer políticas xustas se a axenda e os termos do debate xa foron secuestrados polo adversario. Se este consegue impoñer como únicas categorías lexítimas conceptos como liberdade individual, orde, seguridade, meritocracia, propiedade privada, familia tradicional, identidade nacional, ou valores occidentais, entón calquera alternativa transformadora será axiña percibida como unha ameaza á soberanía nacional, un ataque á civilización occidental, un risco para a economía de mercado ou unha imposición ideolóxica contra a neutralidade institucional. Así, o discurso dominante fabrica un senso común onde a xustiza social semella utópica, a redistribución parece un roubo, e a defensa dos dereitos colectivos se interpreta como un perigo para o individuo libre e responsábel.

 

Por iso, disputar o sentido común non é unha tarefa menor, senón un obxectivo estratéxico fundamental. Significa intervir nas linguaxes, nos símbolos, nos códigos que estruturan a percepción colectiva. Significa construír relatos que non só expliquen o malestar, senón que o traduzan en esperanza, que conecten coas emocións das maiorías sociais e propoñan horizontes desexábeis de transformación. Esta tarefa non pode quedar en mans de expertos en comunicación ou creativos publicitarios e estrategas de mercadotecnia: require unha militancia cultural activa, que comprenda a importancia da narrativa como forma de loita.

 

Esta disputa polo relato non se pode dar sen intervir no campo mediático. Os medios de comunicación —nas súas distintas formas— son os grandes organizadores do sentido común contemporáneo. Non só informan: configuran percepcións, modelan opinións, fixan axendas. Son espazos de poder simbólico onde se disputa quen ten dereito a falar, desde onde e con que credibilidade. A voz dunha traballadora indignada pode ser presentada como a dunha cidadá preocupada ou como a dunha fanática manipulada, dependendo do encadre mediático. Un acto de protesta que interrompe ou altera o curso previsto dos acontecementos pode interpretarse como unha manifestación lexítima ou como un acto de sabotaxe, segundo quen o conte e como se constrúa o relato.

 

Os medios non menten sempre, porén nunca son neutrais. E cando son propiedade de grupos empresariais con intereses definidos, esa parcialidade convértese nun proxecto político disfrazado de obxectividade.

 

Fronte a isto, non alcanza con denunciar a manipulación ou esixir imparcialidade. A disputa non se gaña salientando os acertos ou erros alleos, senón construíndo medios propios, narrativas propias, linguaxes propias. Non se trata simplemente de contrainformar, senón de crear unha lóxica ou sentido común alternativo. Isto esixe creatividade, rigor e compromiso. Esixe tamén comprender os códigos do tempo presente: non chega con ser veraz se non se é eficaz, non chega con ter argumentos se non se sabe comunicar. A razón necesita da emoción para reforzar os argumentos políticos.

 

Neste terreo, as redes sociais abriron unha posibilidade ambivalente. Por unha banda, descentralizan o poder de emisión, permitindo que actores antes marxinados poidan producir e difundir contidos sen necesidade de pasar polas grandes canles tradicionais. Porén tamén amplifican fakenews e mentiras, banalizan determinados discursos, premian a provocación e castigan a complexidade. A batalla cultural neste espazo é especialmente ardua: require adaptarse sen perder profundidade, simplificar sen vulgarizar, emocionar sen manipular. Require, sobre todo, unha estratexia a longo prazo que combine acción comunicativa con formación crítica.

 

Porque se algo debe quedar claro é que a hexemonía non se constrúe da noite para a mañá, nin mediante unha soa canle ou unha campaña electoral. Constrúese con constancia, con presenza sostida, con traballo territorial, con formación de cadros e cunha intervención cultural que non se limite ao discurso político en sentido estrito. A música, a literatura, a arte, o humor, as series, os memes: todo iso tamén educa, forma subxectividades, modela desexos. A dereita entendeuno mellor que moitos sectores progresistas. Soubo construír identidades culturais antes que políticas, e logo artellou esas identidades co seu proxecto político, económico e institucional. Por iso resulta tan eficaz: as súas mensaxes teñen un alto voltaxe emocional e seducen.

 

A tarefa, entón, é dobre. Por unha banda, desenmascarar a naturalización ideolóxica do discurso dominante, amosar que non hai un único xeito de entender a realidade, abrir fendas no sentido común estabelecido e desestabilizar os seus marcos hexemónicos, sinalando que o que se presenta como neutral, obxectivo ou inevitábel é, en realidade, produto dun proceso histórico, político e cultural que responde a intereses concretos. Isto implica cuestionar as verdades asumidas, desmontar os relatos que lexitiman a desigualdade, o extractivismo e a dominación, e salientar a existencia doutros coñecementos, outras voces e outras prácticas que foron silenciadas, marxinais ou deliberadamente invisibilizadas.

 

Por outra banda, cómpre construír alternativas reais, artellar novas linguaxes, novos horizontes de sentido e novas prácticas emancipadoras que permitan imaxinar e anticipar un futuro radicalmente distinto. Trátase de facer emerxer novas formas de conciencia colectiva, de solidariedade e de loita que nazan desde abaixo, desde os suxeitos populares, desde as resistencias territoriais, feministas, ecoloxistas e decoloniais. A tarefa é, tamén, constituínte: non só negar a orde existente, senón contribuír á construción doutra orde posíbel, baseada na xustiza social, na sustentabilidade da vida, na democracia radical e na autonomía dos pobos.

 

É fundamental, pois, poñer en diálogo o pensamento crítico coas prácticas concretas de transformación, construíndo pontes entre a teoría e a acción, entre a análise rigorosa e a intervención política. Neste sentido, a acción transformadora non pode limitarse a unha crítica abstracta, senón que debe encarnarse en procesos reais de organización, mobilización e construción colectiva, capaces de disputar poder, sentido e futuro. A nosa tarefa é, en definitiva, abrir espazos para o inesperado, para o novo, para aquilo que aínda non existe pero que é necesario facer posíbel.

 

Por outro, construír novas formas de nomear o mundo, novas gramáticas afectivas, novas narrativas que fagan desexábel o común, o xusto, o solidario. E isto só se logra pelexando en todas as frontes, sen desprezar ningunha, porén recoñecendo que a fronte mediática e cultural é decisiva.

 

A batalla cultural non é un ornamento nin un complemento da acción política, senón que é o corazón mesmo da disputa polo poder. Quen gaña o relato, gaña o futuro. E o relato constrúese na linguaxe, na imaxe, no xesto, na emoción. Por iso, toda política transformadora que aspire a perdurar debe comprender esta dimensión e actuar en consecuencia. Disputar a cultura non é unha opción, é unha necesidade.