Ao pé do lar

Unha fermosa exposición comandada por Manuel Gago (o barbanzón Cunqueiro do século XXI) ofrece ao visitante a posibilidade de lembrar diante dunha discreta cámara a cociña da súa vida. Esta fermosa oportunidade converte ao curioso en partícipe dun xogo interactivo. Os arqueólogos e arqueólogas sabemos que a humana xente ás veces non é quen de verbalizar os seus sentimentos e emocións, de aí que as persoas do pasado e do presente adoiten botar mao da arte, da cultura material, do maxín para tentar contar aquilo que os beizos devecen por dicir, pero non poden. É por iso que o meu cabezón non encherá a cámara da exposición de Ao pé do lar (a barriga farta, tambor e gaita) por un estúpido recato que se esvae premendo este teclado do Galicia Confidencial, que por iso é confidencial.

Por Xurxo Ayán | Santiago | 12/02/2010

Tres son as cociñas da miña vida: estoutra lonxana e exótica, esoutra ruína e cinza e aqueloutra memoria, lembranza e morriña. A primeira lareira probablemnte xa se atope en ruínas porque os seus habitantes teñen o costume de mudar a cabana de sitio dentro do poboado. A familia que nos acolleu na aldea gumuz de Bowla Dibas’i (Etiopía occidental) segue o modo de vida tradicional; o conxunto de habitación componse da monumental cabana principal (mes’a) onde reside o matrimonio do cabo da casa, celeiros, galiñeiros, cortes, a choupana onde durmen e xantan as mulleres durante a menstruación (tabú) e a cabaniña cadrada para os rapaces novos da casa, solteiros estudantes en idade de casar. Cando casen han de vivir aínda un ano baixo a autoridade dos pais, comendo na cociña da cabana principal. Nunca esquecerei o fogar da cabana dos nosos anfitrións, que nos brindaron a oportunidade de revivir unha lareira castrexa. Na casa gumuz o ordeamento do espazo doméstico obedece a toda unha cosmovisión; a parte de atrás é o sitio do suxo, dos cambios drásticos na natureza das cousas. É por iso que os gumuz soterran aos seus mortos detrás das cabanas e depositan as vasixas onde se fermenta a cervexa no fondo da casa. O espazo próximo á porta principal é a área pública onde se reciben aos foráneos, onde se palicca e se toma o café; na metade esquerda identificamos o espazo da produción, con muíños barquiformes e almacéns de cereal, mentres que a parte dereita se adica ao descanso. O poste central e a lareira son o corazón deste monumento do cotián. Unha muller co neno ás costas, empoleirado nunha fermosa peza de coiro (ja), tízalle á lareira onde repousa un pote cerámico que fumega e rezuma o arrecendo dun caldo adubiado con especias aromáticas. A un europeo afeito ao camping gas e ao butano lle sorprende o poder calorífico da lareira e a destreza con que se calibra a temperatura movendo os leños da cociña. Pó, fume, risos que escoan polas fendas da palla do teito.

A segunda cociña que recordo con entusiasmo é a que escavamos no castro de Castrolandín (Cuntis, Pontevedra) e que podedes ir ver cando queirades. Trátase da mellor vivenda do poboado, unha casa forte que medrou á costa dos veciños, que se foi monumentalizando ao longo do século I a. C. Formada por varias estruturas que dan a un patio, a choupana principal, redonda, grande, era a que acollía a cociña. Ao escavarmos démonos de conta de que fora estragada por un súpeto incendio, deixando sobre o pavimento e debaixo do derrubo do teito e parte das paredes todo o que alí había. Unha pequena Pompeia cuntena. Unha lareira de pedra perfectamente conservada onde aínda remanecían ósos da peza de xabaril que se estaba a cociñar, así coma un coitelo de ferro deitado sobre o chao. Detrás do fogar, un conxunto de púcaros esnaquizados indicaba a existenza dunha alacena de madeira que se viu abaixo co lume. Contra a parede adosábase un pequeno banco de tres pedras, unha das cales era a meta dun muíño xiratorio dado a volta. É doado maxinar ao vello castrexo apalpar a calor da lareira nunha chuviñenta noite de inverno mentres os netos escoitan historias de míticos enfrentamentos entre taberiolos, celenos e cuntenos.

A terceira cociña é a vella cociña da Ponte, en Cerasia, na casa que ergueu o meu avó coas súas maos trala guerra de España, axudado polos veciños que carretaron a súa amizade en angarellas enchidas de pedra. Eu recordo de toda a vida a bilbaína. Todo fora feito a mao polo vello tamborileiro, canteiro, carpinteiro, zoqueiro e retranqueiro. Eu adoitaba xogar co can pousado nun banco de madeira. A mesa da cociña, tamén de castiñeiro, gardaba por debaixo tesouros incómodos, coma un rifle de mira telescópica que viñera do contrabando de Andorra (o delicto prescribiu). Contra a ventá, ao carón do pozo, unha artesa agardaba o día da cocedela cando as maos sabias das mulleres da casa amasaban para bólas e empanadas. A rentes da leñeira, un chinero de cirdeira, tamén feito polo avó, gardaba nun curruncho cassettes de rancheras mexicanas, de vellos éxitos dos Tamara, de temiñas d’O Xestal, de Fuxan os Ventos. O mítico calendario do Banco Pastor semellaba marcar sempre a mesma data, a de cobrar o becerro na Pobra (a pensión a fin de mes). Nesa cociña pasaban cousas, xa non digo na matanza ou na festa, senón de diario. Castañas e mazás asando sobre o metal da bilbaína, o leite fervendo misturado con coñac (nunca esquencerei ese arrecendo), unha pota inmensa de cocido, remendada cos patacós de Alfonso XII dónde vas triste de ti, o meu tío que aparecía un día cunha manchea de troitas, outro dia cunha lebre ou un conexo, si digo ben, con animais que desapareceron das cociñas e dos montes da aldea hai tempo. E o meu avó, coa súa boina, cos seus botíns sabiamente metidos no corazón da bilbaína, agarimando ao can, co seu vaso de viño (tamaño cubatazo porque o médico só lle deixaba beber un vasete ao día e collía o máis grande, o condanado) e o seu caldo, pasando o inverno. Esa foi a última imaxe que teño do meu avó, apreixado á vida, alí onde se lle tiza á memoria e se cociñan os sentimentos. Ao pé do lar.