Fronteiras, bandeiras e gominolas

Que as fronteiras teñen moito de simbólico xa nolo ensinaron as fontes clásicas cando nos falaban do xeneral romano que cruzara o Lethes, o Río do Esquencemento, e dende a outra beira comezara a chamar polo nome aos seus soldados botando polo chao séculos de desconfianza e medo contido cara ao curso fluvial dun río que en Portugal chaman Lima e nós Limia.

Por Xurxo Ayán | Santiago | 24/04/2010

Con esa desfachatez é normal que os romanos creasen un Imperio. Falando de Bruto, cómpre recordar que foron estes militares latinos quen inventaron o nome que levamos. Seica o primeiro castro importante que toparon na súa expedición polo prelitoral, na foz do Douro, foi o de Cale, habitado polos calaicos, un grupo étnico máis dos centos que inzaban o NW da Península Ibérica. Esa xente pasou á historia dando nome á Callaecia. En Cale naceu Galicia, e en Guimarães, tal como reza o famoso monumento, nasceu Portugal. O condado portucalense, de Portus Cale, o Porto d’A Ribeira, o Calem das adegas. Dende o século XII comezouse a artellar toda unha liña de fronteira, en grande medida, surrealista. O río Miño, a principal vía de comunicación cara ao interior de Galicia dende a Prehistoria, pasou a servir de raia húmida; as terras montesías e chairegas do Sur de Ourense configuraron unha fronteira indefendible, inexcrutable, incontrolable por mor das malas comunicacións e do relevo accidentado.

Rebeca Blanco e Sonia García son dúas investigadoras especializadas en Arqueoloxía da Arquitectura, isto é, o estudo do ciclo vital dos edificios a través da análise estratigráfica dos paramentos murarios, das cicatrices, dos cosidos, das reviravoltas, das traizóns... en fin, da vida mesma. Estas rapazas levan anos pescudando na guerra fría establecida entre os reinos de España e Portugal no séculos XVII e XVIII mediante a construción de toda unha arquitectura militar, en terra e pedra, a ámbalasdúas marxes do Baixo Miño. Estas fortalezas non defendían unha fronteira, creaban esa fronteira no marco da implantación da Modernidade, malia que dentro de estruturas propias do Antigo Rexime. Mentres a autoridade real aparece nos escudos que presiden as fortificacións lusas, na banda nosa vemos aos señores feudais (o bispo de Tui por exemplo) como delegados rexios, encargados de mobilizar man de obra a través de serventías e vellos usos que sancionaban a explotación secular do campesiñado. A riqueza que trouxo o millo non só foi ás igrexas do barroco rural galego, senón tamén a estas escenografías arquitectónicas deseñadas polos mellores enxeñeiros militares da Europa do momento. A ricaz documentación fálanos dunha carreira armamentística na que a cada pouco se introducían novos recursos poliercéticos e novas armas que eran contrarrestadas con novos deseños arquitectónicos. Vamos, como a guerra das galaxias dos 80 entre a URSS e USA. Os manuscritos da época fálannos de sitios, de golpes de man, de razzias por Galicia de tropas portuguesas e viceversa, topando coas comunidades locais que non diferenciaban a uns e a outros, coma nos chistes bélicos do xenial Gila.

Cando os tambores de guerra recuaron e eses tempos pasaron, as fortalezas portuguesas pasaron a formar parte da paisaxe cultural do país (véxase Valença do Minho, por exemplo), integradas nos tecidos urbanos e respectadas como materialización da memoria colectiva, mentres que na parte galega coido que non fai falla comentar nada sobre o que pasou e está a pasar con elas. Simplemente estorban. O que si se mantivo aínda bastante tempo foi o sentimento nacionalista, tanto portugués dunha banda como español por parte da outra. Cando ïamos a participar en escavacións arqueolóxicas a mediados dos 90 a Portugal eramos testemuñas do resentimento popular que se gardaba aos castelhanos; fervía un sentimento nacionalista non tan exacerbado como no salazarismo loxicamente. Espanha era vista con receo por grande parte da poboación. Hoxendía a cousa cambiou de carallo. Aquela proposta de Saramago de unión ibérica, que semellaba unha boutade de intelectual revirado, seica tivo boa acollida entre amplos sectores de Portugal. Van unhas cantas veces que lle escoito pronunciar esa idea a xente de Chaves, da Serra da Estrela, de Porto, de Lisboa, de diferentes sitios e con distintas experiencias vitais, recoñecendo a dependencia económica con respecto a España. Como en Irlanda coa Premier League, en Portugal, incluso os máis bravús antiespañois seguen como forofos a Liga. O patriotismo, sempre empregado en política (como se viu nas últimas eleccións lusitanas) sempre ten un aquel de decadente, ou iso parece. Levamos uns cantos anos potenciando proxectos transfronteirizos con fondos europeos, tecendo unha rede galaico-minhota-transmontana co horizonte da eurorrexión atlántica, manexando discursos que esborrallan coberturas ideolóxicas do pasado, como esas fortificacións en ruínas do século XVII. Estando nestas, aos veciños de Valença do Minho dálles por reivindicar servizos sanitarios dignos apropiándose da bandeira española como referente reivindicativo. Non rezuman saudade, queren sanidade. E a dereita portuguesa subíndose polas paredes; incluso houbo algún apaixonado escéptico que chegou a dicir, como última esperanza, que non eran bandeiras, que eran toallas. Sexa como for, as bandeiras españolas en Portugal (aos do Bloque xa nin lles queda Portugal) amosan novamente o ridículo dunha fronteira que segue trepanando os miolos de moitos aquí, e alá. Un amigo meu de Chaves comentoume unha vez a verdadeira razón pola cal ía de neno a Verín cos seus pais algún sábado, ao estranxeiro. Non lle fixen moito caso pensando que me estaba a tomar o pelo. Pero tempo despois, xantando nunha voda cun mozo arquitecto de Porto, o rapaz, con eses ollos avidrados que se lle poñen a un cando lembra a infancia, díxome o mesmo: que de cativo cruzaba a fronteira e ía a España... a mercar gominolas. Fronteiras así non deberían ter existido nunca.