Luz Fandiño: “A miña loita é que os mozos e mozas non pasen fame de comida nin fame de ler”

Abriume as portas da súa casa e sentamos as dúas na cociña, nunha mesiña pequena onde tiña unha libreta con versos frescos, escritos había pouco. No seu peito seguía estando o colgante co Che e o pin de Rosalía. Rosalía... A súa musa. Vestida da cor do feminismo, comezou a contarme as súas inquedanzas, a nosa historia.

Luz Fandiño naceu no barrio do Sar no 1931. Cando era cativa pasou tempos de fame e penurias, e mesmo se viu obrigada a tomar o camiño da emigración cara a Bos Aires e París. Foi alén das nosas terras onde descubriu a verdadeira Galicia e onde recuperou a súa propia identidade que aquí sempre lle fora negada. Coñeceu a obra de moitos poetas de aquí e de alá e, dende aquelas, sempre está escribindo poesía. Agora vive nunha casiña de Santiago rodeada de imaxes de Rosalía e porquiños de lá que ela mesma tece. "O meu salón non é o dunha señora ao uso. Eu son a ovella negra do edificio, e ben orgullosa que estou. Non quixera ser unha señora burguesa", díxome sorrinte. Nunca deixa as súas loitas: acode a toda canta manifestación hai e ten moi claras as súas ideas.

Ela falábame, e eu, acompañada tamén do recendo das flores que antes metera en auga coidadosamente, escoitei...

"Miña nai era unha revolucionaria e miña avoa foi para min unha biblioteca"

Luz, pódese dicir que ti naciches e medraches nun matriarcado, coidada sobre todo pola túa avoa e pola túa nai. Que valores da vida aprendeches delas?

Miña nai era unha revolucionaria, arriscou moito a vida para salvar a moita xente. Eu non sei se sería quen de facer o que ela fixo. Era todo valentía. Na miña casa había dous agachados no faiado, un cunha pena de morte e outro con dúas. Eu sentía falar a miña nai e a miña avoa con eles: "Alfredo, como te pusieron dos penas de muerte?", dicía mamaíña. "Marina, hai quen ten ata cinco, por se vén algún indulto", dicía el. Era todo moi arriscado... se os cazaban alí, caiamos todas. Logo atopei un deles en Bos Aires e díxome: “á túa nai eu débolle máis que a vida”. Aquilo sobrecolleume.

E miña avoa aprendíame moitísimas cousas, con só dous aniños de escola. Para min foi unha biblioteca aínda non sabendo o que era unha biblioteca. Falábame sen mentiras. Sempre tiña libros prohibidos dos que me contaba todiño. Acórdome que unha vez pasamos por diante do Hotel Compostela e díxome: “miña neniña, esta era la casa de la Inquisición”. Tamén me aprendeu que o Mestre Mateo explotaba os seus aprendices. Pouca xente sabía daquela estas cousas. A historia aínda está por escribir... e se ignoramos a nosa historia, ignoramos todo o noso ser.

Outra das mulleres da súa vida é Rosalía. Dela dis que é unha heroína, a túa musa. De onde nace esta admiración por ela?

Grazas a Rosalía eu empecei a escribir en galego. Rosalía éo todo para min. Sinto idolatría por ela. Pero non lle teño moita simparía a Murguía. Aproveitouse moito dela. Mentiu sobre a súa doenza: Rosalía morreu dun cancro na matriz, pero el dixo que morrera de tuberculose, debíalle parecer máis romántico... – a cara de Luz énchese de retranca -. Din que os poetas, canta máis fame teñen, máis escriben. A min iso non me vale.

Por outra banda, Murguía ten dito que unha muller como Rosalía non merecía recoñecementos, porque para ela, a honra máis grande fora ter sido nai. Non, non, non. Pobre Rosalía! E cando ela estaba moi maliña, pediulle a Murguía que volvera de Madrid para acompañala. El contestoulle nunha carta que estaba moi ben en Madrid porque tiña relacións con mulleres máis guapas. A min iso caeume como unha pedra no estómago. Rosalía valía mil e dúas mil e tres mil veces máis ca el.

En realidade o amor de Rosalía foi Aurelio Aguirre, pero el era homosexual. Na obra de Rosalía vese como sempre insinuaba un amor prohibido... Crurros, ao contrario ca Murguía, si que quería a Rosalía, non hai máis que ler o poema que lle escribiu: Do mar pola orela / mireina pasar, / na fronte unha estrela, / no bico un cantar. / E vina tan soia / na noite sen fin, / que aínda recei pola probe da tola / eu, que non teño quen rece por min! / A musa dos pobos
/ que vin pasar eu, / comesta dos lobos, / comesta se veu… - Luz recitou docemente -.

"A miña obriga e contarvos a miña historia"

Moitos versos de Rosalía, aqueles máis rebeldes, seguen estando moi vixentes. Ti, Luz, estás tamén en todas as loitas. Hai uns versos teus que din: “mentres sinta rebulir no meu sangue a revolta, saberei que estou viva”. Por que é tan importante para ti seguir loitando?

É fundamental! Fundamental! A miña maior loita é que vós, a mocidade, non pase fame de comida nin fame de ler. A miña obriga é contarvos a miña historia e loitar con vós polos vosos dereitos. Eu teño militado no Bloque e na UPG, pero dinme conta de que eu son pobo e teño que estar co pobo, non cos políticos. Non soporto a palabra masa para referirse aos simpatizantes dun partido. Eu non me sinto partícula de fariña que me teñan que amasar e mobilizar. Facerme calar a min é moi difícil, e acabáronme expulsando dos dous partidos. Mellor así, quedábanme moi á dereita.

Estiveches na última manifestación que se convocou aquí en Santiago en contra da mina Touro-O Pino. Adoras a natureza e as súas imperfeccións... Pero o poder estáa coidando como é debido?

Que va! En absoluto! Regalareiche un libro sobre o Prestige... aínda seguimos vivindo as súas consecuencias. Mataron o noso mar e os nosos ríos. Os golfiños e as baleas veñen suicidarse ás praias. Estannos avisando de que algo moita grave está acontecendo no mar. As minas e demais usurpacións das nosas terras fanse por cartos. Por iso eu son fidelista! El entregou toda a súa herzanda á revolución, ao pobo. O pobo de Cuba... que pobo culto! Grazas a Fidel, novos e vellos puideron escolarizarse. Cando eu visitei Cuba coñecín unha muller negra que estaba loitando pola súa identidade. Eu tamén o estaba facendo. Tiñamos a mesma loita e sentinme irmá desa muller. Ela díxome: eu só puiden ir á escola cando triunfou a Revolución. Era marabillosa.

"Custará moito, pasarán anos, pero creo sen banidade que chegará a nosa independencia"

Hoxe en día aínda hai moitos pobos que teñen que seguir loitando para que a súa identidade sexa recoñecida. O caso catalán está todos os días na televisión. Debería acontecer algo semellante aquí en Galicia?

Claro que si! Pero aos cataláns estalles custando tanto... Os nacionalistas somos terroristas para o poder. E digo eu: se ser terrorista é iso, a min encántame ser terrorista. Miña nai ensinoume con nove anos a Internacional. Ese himno era para min un conto de fadas, abríame un panorama incrible. Dicíalle a miña nai: "iso que di esta canción poderá chegar a ser?" E ela dicíame: "hija, yo no lo veré pero vosotras si". Tamén me cantaba unha canción que falaba da independencia: “Dile al mundo Galicia, con entera autonomía, que tu serás la guía, y el rumbo de tu nación, años y años sufriendo, si al fin al ser libre vas, Galicia amada mía, ergue tu faz” – Luz cantouma co orgullo todo -. Custará moito, pasarán anos, eu non chegarei a velo, pero creo, sen banidade, que chegará a nosa independencia. Igual que a de Euskadi e a de Cataluña.

A cultura e a lingua galegas tiveron unha longa historia de represión e opresión. Ti vivíchela nas túas propias carnes. Galicia recuperouse totalmente diso?

Para nada! Estamos nun momento moi crítico para a lingua e para a cultura de noso. Eu cando era cativa non podía falar galego. E na escola, se non sabías falar castelán, machacábante viva. Pegábanche nas mans cheíñas como estaban de sabañóns. Un pobo tarda moito en recuperarse dunhas experiencias así.

"Apostatar foi como sacarme dez anos de enriba de golpe"

Hai tempo que deixaches de ser relixiosa e de crer en Deus. Conseguir apostatar foi un momento moi importante para ti. Que significou?

Ese momento foi como sacarme dez anos de enriba de golpe. A nós castráronnos intelectualmente e sexualmente. Todo era pecado segundo eles. Sempre estabamos en pecado mortal. Luzo o documento de apostasía na entrada da miña casa porque estou moi orgullosa de telo feito. Non crerei eu deus, pero creo moito na natureza, no ser humano e en vós, na xuventude. Sodes máis honestas e xenerosas do que o fomos nós. A nós non nolo permitían.

Se apostataches, un dos motivos foi a “bestialidade da Igrexa cara as mulleres”. Sempre fomos un branco. Imaxinas ese día en que a loita feminista consiga a igualdade?

Si, imaxínoa. Grazas ás mulleres e co apoio de homes que defenden á muller liberada. Debemos ter igual salario e temos que poder decidir cando ser nais. Estanse vendo pequenos avances pero aínda queda moito camiño por andar. Xa vimos o caso da manada: a pouco máis e din que foi ela quen os violou a eles. Tampouco entendo esa agresión á homosexualidade e o lesbianismo. Somos donos e donas dos nosos corpos e só nós sabemos o que nos pide.

"Estes do PSOE puxeron unha cantidade maior de mulleres... e que? Como son elas? Porque na Falanxe tamén había mulleres..."

A feminista é unha loita que aínda non está ganada. Agora estes do PSOE puxeron unha cantidade maior de mulleres... e que? Iso non me vale. Como son elas? Porque na Falanxe tamén había mulleres... A nosa casa foi un matriarcado, sobraban problemas, iso si, pero solucionabámolos entre mulleres. Non había home a quen lle render culto ningún. Na emigración téñenme preguntado por que non tiña mozo... e é que eu quería un home intelixente. Non me gustaba rirlle as grazas aos homes, as súas parvadas non me facían rir, enfadábanme. Estamos fartas de machismo.

Primeiro emigraches a Bos Aires. E paradoxicamente, foi alí onde coñeciches a verdadeira Galicia. Que ten que ver o señor Ares, o bibliotecario do Centro Galego de Bos Aires, neste espertar?

Foi o mestre e o pai que nunca tiven, tiña unha cultura extraordinaria. Queríao moito e grazas a el comecei a escribir. Un día díxome: “o día que vostede soñe en galego, xa está recuperada”. Eu castigárame durante dous anos non lendo outra cousa que non fora en galego. E caeume nas mans o Sempre en Galiza. Lendo os libros de Castelao e doutros poetas foi como eu coñecín a Galicia de verdade e recuperei a miña identidade. Fun entón consciente da miña nación. Renacín. Sentíame orgullosa de recuperar o noso idioma, a nosa cultura, a nosa xente. Moitos renegaban do galego, no barco cara a emigración ían ensaiando o acento arxentino... metíanlle cada patada ao dicionario de alá e ao dicionario de aquí!

"A poesía foi a miña táboa de salvación"

Sempre dis que alá onde estea a poesía, se podes, estás ti. A poesía dáche vida?

Dáme vida, dámo todo. Foi para min a táboa de salvación. Non me considero poeta, considérome amante da poesía. Non entendo nada de métrica, non necesito sabela para escribir o que sinto. Do mesmo xeito, encántame a música clásica e non sei ler música. Gústame o baile clásico, e que sei eu como se chaman as reviravoltas que dan? Os paxariños cantan moi ben e non foron a ningunha clase de canto... Os ríos e as augas tamén nos falan, dannos ese pracer de contemplalos.

O meu poeta francés preferido é Baudelaire. Tíñano fichado para matalo pero ten pensamentos preciosos: reflexionaba diante dunha copa (bueno, eu imaxinábamo diante dunha cunca de viño) e preguntábase onde estaba o inferno, o ceo... dicía que todo estaba dentro dun mesmo. É así como o sinto eu tamén.

O mundo francés coñecíchelo cando emigraches a París. Alí atopácheste con patroas xenerosas, e outras non tanto...

A primeira delas deixábame ler libros, era unha muller moi intelixente. Foi por ela que coñecín a obra de Baudelaire. Regaloume Les fleurs du mal, e eu quitáballe horas ao sono para ler ese libro... que marabilla! Contoume que ela estudara nun colexio de monxas e que era atea. Expulsárana porque lle atoparan agochado ese mesmo libro. Logo tiven outra patroa fascista coa que o pasei moi mal. Sentinme moi soa, e a soidade elimínate, destrúete. Non hai que confundila coa intimidade, que a min encántame porque nela medro, analízome sen xuíces que me condenen nin avogados que me defendan. Tiven tamén a sorte de vivir o maio do 68. Vin París paralizado durante máis dun mes, e eu participei desas revoltas.

"Na intimidade medro, analízome sen xuíces que me condenen nin avogados que me defendan"

Luz, o teu non só é a poesía. Tes tamén outra afección ben bonita: os bonequiños de la. Como é iso?

Tecer reláxame moito. Un día empecei a facer uns patucos e agora teño unha familia enteira de porquiños e pallasos. Un día regaleille un paisaniño de lá a Neira Vilas e cando o viu, todo emocionado, dixo: “Anisia, Anisia, é Balbiniño!”. Así o bautizou, e levouno para Cuba.