Elías Portela, o poeta galego que triunfa en Islandia: "o galego está castrado por motivos políticos"

Trabalho trabalho e trabalho/ e pouco máis/ que non é pouco.../ o pouco son os cartos e a estabilidade/ que non dan a moita cousa boa que postear.../ Enfínsss.../ visto o visto/ que excitantes son os cataclismos! 

Seus son estes versos, que comparte no seu blog baixo o nome de "La Filhoa Assassina, rebuldando en linguas mortas". El é Elías Portela e Elías Knör, apelido galego e apelido que lembra á mitoloxía nórdica. Tradutor en islandés e galego, colaborador habitual da cidade literaria da UNESCO Bókmenntaborg baixo a personalidade de Michaël Drake.

Autor de versos creacionistas, como Manuel Antonio. Poesía que traspasa o papel, poesía "viva", en acción, performativa. Pola que ten participado en festivais como "SOUNDOUT: New Ways of Presenting Literature“ de Lettrétage en Berlín en 2014; "Vociferio: Festival de poesía escénica en Valencia", no 2013; ou "Óvinir - The Enemies“ en Reykjavík no 2016. 

É autor de "Bazar de traidores", obra pola que recibiu o Premio Afundación de Poesía 2014; "Pagado en lirios";  "Cos peitos desenchufados" ou "Imaxes na pel". En 2010 obtivo o premio Xohán de Cangas e, en 2011, o segundo posto no XII Premio de Poesía Díaz Jácome para novos autores.  A súa obra "O mariñeiro con cabalos matutinos baixo o vestido" foi finalista do Premio Ánxel Casal ao primeiro libro de poesía de 2011. 

Di que non lle parece bioloxicamente posible namorar dunha lingua pero cando escribe en prosa tamén escribe en verso. Fala moitas linguas e tamén as inventa. Estudou Filoloxía Románica e poderíase dicir que todo comezou un pouco cando quedou na República Islandesa. Un galego a escribir versos islandeses, fuxindo de ser "estranxeiro" e de contribuír a un egocentrismo que considera ao eu o centro da produción cultural. 

- Fuches a Islandia de Erasmus e quedaches alí. Foi casualidade? É dicir,
quedaches en Islandia como poderías ter quedado noutro país ou foi o lugar
quen invitou a quedar?

Por poder, podería ter quedado en Mongolia… e probablemente xa non tería voltado! Mais as eleccións da vida dependen a miúdo de burocracias, e tamén de tempo e de cartos… Ir para islandia foi unha casualidade dentro das casualidades. Por suposto eu xa tiña un interese previo no país, mais os meus plans xiraban arredor da filoloxía románica: tiña interese en estudar lingüística en Helsinki e marchar logo para Italia. Mais por incompatibilidades interuniversitarias tiven que ir de intercambio a Islandia e logo, cando marchei a Italia tiven moitos problemas de adaptación…

Así que entre o gusto que lle tiña ao islandés e as dificultades de seguir a carreira por outros lados, decidín ficar un tempo en Reykjavík. Isto tampouco quere dicir que eu estea ben adaptado ou integrado en Islandia, se cadra porque son moi crítico ou, se cadra, porque levo o karma do bohemio vaia onde vaia!

- Hai, se cadra, máis persoas que len novela que poesía. E máis persoas que len
en inglés ou castelán, que en galego. Ou en islandés. Supoño que  dirixirte a un lector "máis escaso", é unha decisión consciente. Que motivou esta elección?

Uih, esta é unha pergunta moi seria!  Digamos que a poesía non é máis ca unha función da linguaxe, unha función na que o xeito no que se din as cousas é máis importante ou ten máis peso que o que se está a dicir concretamente, e que se podería expresar doutras mil maneiras máis "perralleiras" pero que non serían “poéticas”. Partindo desta base jakobsoniana, a poesía está por todas partes. Nin sequera é exclusiva da comunicación humana, é inevitable.

"O formato de poemario impreso en verso se cadra non é o máis vendible a día de hoxe, menos aínda nunha comunidade coma a galega na que xa se di que hai máis poetas que lectores de poesía!"

É a función comunicativa da Arte, e certas formas de poesía como son a publicidade ou a falacia están máis presentes na vida actual do que o estiveron nunca na nosa historia como especie. O formato de poemario impreso en verso se cadra non é o máis vendible a día de hoxe – menos aínda nunha comunidade coma a galega na que xa se di que hai máis poetas que lectores de poesía! –, mais é un formato necesario.

Tamén me parece importante abrir este formato a outros medios e disciplinas (no meu caso a performance, o teatro e un chisquinho o cinema). Mais unha diferencia que existe entre a poesía da nosa contorna e a poesía que un decide ler ou experimentar voluntariamente como literatura, é dicir, ficción, é que esta última vai servir con toda seguridade para desenrolar o sentido crítico do pensamento, mentres que a poesía que nos rodea normalmente a asimilamos dun xeito máis automático e rutinario, moi parecido a cando estamos sentados e pasivos diante da TV… Non sei se me explico moi ben, pero con todo isto quero dicir que a función poética da linguaxe é unha arma de dobre fío e que temos de traballar máis naqueles tipos de poesía que abran cancelas e fomenten o espírito crítico.

Obviamente, tamén escribo por compromiso cultural co galego e o islandés… Non é que me apeteza falar agora de todos os problemas destas dúas linguas, mais gustaríame matizar dúas cousas. En primeiro lugar, que dentro da República Islandesa  o islandés non é unha lingua minoritaria. É certo que non se trata dunha das grandes linguas coloniais expandidas polo mundo, mais por outro lado, a calidade e certas singularidades da literatura islandesa fan que teña un impacto maior no mundo ca outras literaturas de comunidades lingüísticas moitísimo maiores. E en segundo lugar que, no caso do galego non podemos esquecer que se trata da sexta lingua nai máis falada do mundo, outra cousa é que a lingua estea minorizada, castrada e desprestixiada por motivos meramente políticos. O galego non é nin nunca foi unha lingua minoritaria.

- Contas como, nun primeiro momento, decidiches “agochar” a túa identidade baixo o pseudónimo “Elías Knör” para evitar os prexuízos sobre un “estranxeiro” que publica en lingua “allea”. Un galego que escribe poesía en islandés. Cres que, ás veces, tendemos a desprestixiar o que vén de fóra nun intento de protexer “o noso”?

Por poñer un exemplo, se J. K. Rowling non tivese escondido que era unha muller, "Harry Potter" nunca tería chegado a ser o fenómeno mundial que foi (e segue a ser). Non é que vaia querer endeusar eu a esta autora, mais os seus libros están máis traballados cá maioría de best-sellers para adultos e era unha mágoa que se perdese toda esa magnífica influencia social, antifascista e en prol da tolerancia que exerceu con esa serie en case dúas xeracións, polo mero feito de ser muller. Esconderse é necesario, porque a sociedade sempre foi miope e demasiado borreguil, especialmente esta sociedade que a día de hoxe chamamos “mercado” e que no fondo non é máis cá nós mesmos.

Claro que o concepto de “o noso” ten un peso moi grande en calquera cultura que tente protexer ou afianzar a súa identidade, mais o problema é moito máis amplo e complexo; calquera categoría marxinal está suxeita á rexeita e á malinterpretación sistemática, e isto fai que os esforzos morran en van. Non está de máis ir metendo por aí de cando en cando un cabalo-de-troia… É o futuro que nos espera se queremos seguir sobrevivindo como individuos!

-   A túa poesía fala de sereas, mariñeiros, auroras boreais, sacerdotes… un imaxinario que tendemos a asociar con outra cousa que non é “un mesmo”, aínda que o sexa. É a cultura, ás veces, demasiado egocéntrica?

Pois pode selo, tanto a nivel do autor como a nivel dunha comunidade cultural. O tipo de poesía que propoño tende sempre a unha polifonía, a atopar voces e personaxes inesperadas polo mundo adiante. E o tipo de creatividade pola que avogo tende sempre a neutralizar o ego do poeta. Prefiro escribir coma se fose intérprete, actor, tradutor, editor… e deixar de ser un mesmo sempre é un bo xeito de neutralizarse.

"No mundo global no que vivimos, calquera cultura que se limite ao egocentrismo está a firmar a súa sentenza de morte"

Podería falar sobre o asunto anos enteiros. Supoño que algún día terei que montarme un obradoiro! Obviamente ninguén ten por que seguir estas ideas miñas, mais tamén falas do egocentrismo da cultura, e iso si que ten outro tipo de repercusións que precisan terapia. No mundo global no que vivimos, calquera cultura que se limite ao egocentrismo está a firmar a súa sentenza de morte. O método máis doado de paliar este efecto é a tradución. Cómpre traducir todo o posible, canto máis mellor, e non só literatura! Mais a tradución non adoita ter moito respaldo nin da comunidade nin dos gobernos. Por ende, se non podemos traducir, o que nos queda é escribir coma estranxeiros!

- Tamén inventas linguas, coma o “Lwyma” e xogas coas palabras. Falta xogo?
Convertemos á literatura, a través das normas, en algo demasiado serio?

Supoño que toda palabra escrita xa foi tomada demasiado en serio... Mais non hai nada mellor para a creatividade cos despropósitos. Non che digo máis: despropósitos.

- A “linguaxe das cousas”, a forma na que as cousas se dirixen a nós e nos
educan. É posible escapar do poder ideolóxico das palabras?

Si e non. As palabras en si non teñen máis ideoloxía ca que lle dean os que as usen. A linguaxe humana é fundamentalmente arbitraria, baséase en signos artificiais que non teñen ningunha motivación natural. O único que lle dá significado ás palabras é a nosa experiencia en común destas mesmas. Mais a experiencia, do mesmo xeito que aporta significado, tamén leva inevitablemente consigo unha ideoloxía. En certo modo, a lingua é completamente inocente, mais ao mesmo tempo, cada palabra en si é un prexuízo. Poder parecer un paradoxo, mais é esta natureza a que fai que as linguas sigan sendo funcionais e sobrevivan nun mundo de constantes cambios. E deste mesmo xeito tamén nos brindan a posibilidade de sermos creativos e cambiar o uso e a percepción das palabras así como de crearmos novos conceptos e estratexias para tentar expresar o maior grao de respecto e apertura na nosa fala e nas nosas relacións coa xente e co mundo.

Persoalmente, paréceme que Tristan Tzara, cando na época das vangardas se burlaba das convencións literarias e artísticas co Dadaísmo, no fondo estaba a liberar tamén a palabra de todo tipo de prexuízo e ideoloxía mediante unha descontextualización sistemática. Gustaríame poder citalo como exemplo para o que perguntas, mais o caso é que cen anos máis tarde, en grande medida gracias á tecnoloxía virtual, o mundo irreverente que Tzara imaxinara volveuse unha patente realidade, mais non como unha forma de liberación e burla.

A descontextualización non serve para darlle a razón a todo o mundo e salientar o absurdo existencial, senón para acusar a todo o mundo e fomentar unha especie de “razón” universal e fascista que non ten máis base ca malinterpretación intencionada. Non sei se nos axitados tempos de Tristan Tzara as palabras pecaban máis de ideoloxía ca nos tempos actuais da chamada “post- verdade”, mais temos que facer un pouco de ximnasia crítica, sermos creativos e darlle a volta a tortilla. Xa!

- Confesaches, hai un ano, querer deixar de escribir en islandés porque, ao
facelo, só conseguías "darlle de comer ao sistema". Segues pensando o
mesmo? O sistema, o mercado, absorve toda expresión libre?

Pois si, é unha cuestión moi delicada… O problema é que á miña idade e nas miñas condicións socioeconómicas, tampouco me podo permitir comezar de cero noutra parte; nin tampouco sería xusto! Mais aínda que sigo a traballar co islandés e en prol do islandés, fago as cousas de xeito máis oblicuo. É complicado de explicar, e aínda haberá que esperar algúns anos para ver se o meu traballo ten algún produto satisfactorio… Xa se verá!

En Islandia certos problemas sociais vólvense demasiado grandes e asfixiantes debido ao pequena que é a sociedade, mais tamén por ser unha sociedade pequena e bastante inocente, pódense facer cambios que noutros países serían máis lentos e iso é o que me anima. De todos os xeitos non é un problema de mercado, nin un problema que me atinxa directamente a min, é un problema de dinámicas sociais xenófobas nas que non quero participar.

- É posible namorar dunha lingua?

Confeso que o primeiro que me vén á cabeza son esas persoas medio "pentecosteicas" ás que lles vén un rapto de "glosolalia" e falan con éxtase a lingua dos anxos… ou dos demos. Supoño que eses coitadiños si que experimentarán un amor puro e irracional con respecto a algo que nin sequera entenden… Polo resto ou polo que a min me toca, coido que me resulta biolóxicamente imposible namorar dunha lingua; máis que nada porque non teño as capacidades de memoria e atención como para poder experimentar un proceso cognitivo e hormonal dese tipo.

O que si che podo dicir é que se pode namorar dun traballo ou dunha experiencia e que en calquera dos casos, seguro que dito proceso ten unha base lingüística moi importante. Non sei se ese sería un amor de lingua do que un podería romantizar… Mais unha vez tamén comín unha lingua de ovella chamuscada ao forno e namorei de cada bocado.