Os roles de xénero no baile galego: superalos ou convivir con eles?

Alá onde unha gaita soa hai uns pés que bailan. A música sempre aviva en nós esas ganas de acompañala co movemento, de seguir o seu compás e o seu ritmo. Mentres as ferreñas escintilean ao sol, as gaitas fan o seu particular xogo de aires e o bombo vibra na súa xusta medida, o baile chama pola xente. É unha maneira de expresármonos e de socializar con quen nos rodea. Non precisa de palabras - salvando os aturuxos - , pero é un idioma máis, o do noso corpo.

Muller gaiteira e home pandeireteiro | Fonte: Sabela Iglesias

Pasou de xeración en xeración e forma parte desa cultura viva que nos define e que nos ampara. As persoas maiores son as meirandes transmisoras do baile, e se hoxe a rapazada se bota a bailar nunha foliada, é grazas a elas. De avoa a filla, de filla a neta... así discorre a tradición dun pobo e así se mantén viva e dinámica. Como patrimonio cultural inmaterial, o baile é unha manifestación sempre presente - dos nosos días - e participa dun proceso activo e constante de creación. Depende dos contextos históricos, sociais e políticos nos que se produce, e polo tanto, convértese en voceiro da sociedade, dos seus hábitos e das súas ideas. 

"Baila, si. Pero non ergas moito os brazos, lévaos á altura dos ollos. Non saltes moito, baila con mesura, con moderación e cun sorriso na boca. Deixa que o home sobresaia da fila para bailar nas túas saias e bote o punto. Ti, obsérvao e acata os seus movementos". Algo así foi o que deberon remoer as mulleres na cabeza ao longo dos tempos. Por que o baile, como era de esperar, tampouco librou dos estereotipos machistas e patriarcais que se impregnan alá por onde pasan. Así pois, o home adopta unha postura activa e decisoria, mentres que a muller actúa submisa e segue as direccións que os pés da parella masculina marcan. As filas do baile tamén erguen unha verxa entre xéneros: cada muller con cadanseu home.

E sabendo isto, xorde o debate: que facemos hoxe en día con estes roles de xénero? Son parte da tradición e polo tanto están xustificados? Ou quizais o baile, de maneira natural, evoluciona á par dos tempos e, desta maneira, non ten sentido seguir recreando unha foto fixa? Como e cando naceron realmente estes estereotipos?

O TORREIRO E A IMPROVISACIÓN

O baile sempre aflora de maneira espontánea. Naceu no torreiro, cando homes e mulleres se xuntaban en foliadas para divertirse e pasar un bo anaco entre xotas e muiñeiras. E neste torreiro, a improvisación gañaba moito espazo, tal e como segue acontecendo hoxe en día. Os bailadores e bailadoras constrúen os puntos no mesmo momento en que os sacan, van combinando diferentes movementos que casan ben co ritmo marcado polos instrumentos. Ás veces mesmo deixan entrever o noso estado de ánimo: puntos impetuosos para a alegría e paseos calmados para a tristura.

Home botando punto no baile | Fonte: La Duda

O TÓPICO DA MULLER RECATADA

"No século XIX comezouse a folclorizar o baile tradicional e márcanse uns parámetros que responden á moral burguesa", conta Carme Campo, profesora na Gentalha do Pichel e promotora de Andar cos tempos. A partir dos coros e orfeóns, o baile regrouse e espectacularizouse, co romanticismo e o costumbrismo como telón de fondo. "Representar aquela Galiza ideal que parecía que se perdía en aras da industrialización" - di Carme - era a finalidade. A muller, entón, presentábase como "anxo do fogar", como alicerce das boas costumes. Sendo así, no baile debía mostrarse recatada e discreta, uns estereotipos que se foron reproducindo ano tras ano.

Logo apareceu a Sección Feminina, que os reproduciu aínda con máis forza. "Reinterpretou o baile dun xeito totalmente ideolóxico e levou os roles de xénero ao extremo", di Pedro Brañas, director da sección de baile de Cantigas e Agarimos. Chegados os anos oitenta, os grupos de baile que xa rompían con eses preceptos falanxistas subiron o baile ao escenario, mais non deixaron atrás eses códigos: "seguramente se deixaron guiar polos criterios da Sección Feminina", comenta Antonio Prado, compoñente de Xosé Lois Romero e Aliboria e de Samarúas. Filas de vinte parellas, traxes de gala, uniformización da indumentaria e do baile... son as novas pautas.

EVOLUCIÓN DA TRADICIÓN?

"O baile ten que ser un reflexo da sociedade, e no ámbito informal - seráns e foliadas - hai un avance clarísimo en cuestión de xénero. No torreiro o cambio está asumido, pero falta que tamén o estea no escenario, que aí tamén muden os patróns". Así é como o entende Antonio, á vista de que en foliadas, berce do baile improvisado, a xente baila en liberdade, sen asumir roles específicos. Montse Rivera, integrante de Leilía, descríbeo como "o baile que levamos nós dentro e que botamos para afora do xeito en que o vivimos agora".

Montse entende que por unha banda está este tipo de baile máis actualizado, e pola outra, o baile de antes. Cal deles levamos ao escenario? "Depende do tipo de espectáculo: se ti tes como obxectivo trasladar o baile tal cal o facían os nosos antergos, hai que facelo todo tal cal". Roles de xénero incluídos. Sendo así, "é importante facer fincapé no ensino, explicar o que acontecía antes para que a rapazada entendan por que era así". Pedro Brañas pensa de xeito semellante: "se ben agora eses roles de xénero non deben existir, no caso de intentar recrear unha sociedade de principios de século, eses estereotipos - complicados de defender - teñen que aparecer, non tes outra escapatoria". 

Carme Campo replica: "ese argumento non se sostén dende o momento en que enriba do escenario hai moitos códigos que se cambiaron sen ningún tipo de debate. Por que só xera controversia a cuestión de xénero?". No proxecto que ela dirixe xunto con Chus Caramés, "Andar cos tempos" - un convite a revisar o baile e a música tradicional con perspectiva de xénero - traballan con referentes que rachan co patrón. Un deles recóllese na gravación "Nuestras fiestas de allá", de José Gil. Aquí (arredor do minuto 29) vese bailar a unhas cantas persoas: "eran grupos cativos, ás veces mesmo parellas soltas, e os homes e mulleres levaban os brazos colocados iguais. Hai diferenzas individuais máis ca de xénero". Entón, pensa Carme, "se a intención dalgunhas formacións é recrear o século XIX, e ese documento é o máis próximo a esa época, porque manteñen os roles? Se nos permitimos licencias estéticas por que non licencias que busquen a igualdade de xénero?". 

Pedro Brañas comenta que quizais si "se abuse desas estruturas que a Sección Feminina implantou", mais asegura que "é unha proposta escénica". "O máis real? Non hai unha ciencia exacta". E pregunta: "Que camiño seguimos? No momento en que un grupo viste un traxe tradicional do século XIX está recreando o pasado, intentando narralo. Entón reinterpretamos todo o folclore? Subimos sen traxes? Porque hoxe en día tampouco se calzan zocos nin se poñen refaixos...", di. "Somos conscientes de que a sociedade actual é doutra maneira. O problema gravísimo sería levar os roles de xénero aos torreiros actuais. No escerario é diferente: unha vez que remata o espectáculo hai que entender que, 'señores, isto acabou e a sociedade é outra' ". 

Á parte do binomio de parella home-muller, de ser o home quen saque o punto ou a muller quen mire para o chan, tamén existen diferenzas de xénero en canto ao estilo. Montse Rivera recorda que "a roupa tamén condiciona o xeito de bailar. Dende que pos unha saia que pesa moitísimo, non podes pegar choutos coma se non levaras nada". É diferente nos seráns, onde non adoitan levarse os traxes tradicionais. Para Antonio Prado "cadaquén ten o seu estilo bailando". "Non creo que sexa bo crear robots, o baile ten que saír dun, porque cando se intenta forzar algo, deixa de ser natural", comenta. 

Mais onde radica todo? Para Carme Campo o problema está en como se perturbou o concepto de tradición. "En todo aquilo no que poñemos o apelativo de tradicional, os estereotipos están máis normalizados porque o entendemos como algo estático. Eu véxoo como dinámico: a tradición non é unha peza de museo", di. Entón, "por que facemos esa foto fixa do momento anterior?", semella contestar Antonio Prado. 

QUE BAILE QUEREMOS QUE SEXA BIC?

Todo este debate avivouse tras a presentación da solicitude para que o baile tradicional sexa declarado Ben de Interese Cultural. No texto publicado no DOG e impulsado por Quique Peón faise unha descrición do baile na que os roles diferenciados do home e da muller están presentes. Moitas das alegacións, máis alá das consideracións máis técnicas e da querenza de dedicarlle un espazo importante á música tradicional, van por este camiño. "O texto é ambiguo. Mestura o baile do pasado e do presente, céntrase no baile de espectáculo e esquece o baile que hoxe en día está vivo en foliadas e seráns", pensa Montse Rivera. Ademais, Carme Campo recorda que a UNESCO establece que para declarar calquera ben como patrimonio, ten que garantir a igualdade de persoas, cousa que non acontece nese texto.

Está claro que o debate se puxo enriba da mesa e que non hai volta atrás. E xa só isto é unha boa nova: que os roles de xénero que antes se acataban agora se cuestionen e xeren controversia. Así pois... "agora si, baila e disfruta do baile. Desfai a fila, bota punto cando che pete e sacude as normas dos teus zocos. Desaprende o aprendido que non che guste e séntete cómoda cos teus movementos". Oxalá sexa isto o que sempre escoiten as bailadoras dos nosos tempos. "Oxalá dentro de 20 anos esta conversa se converta nunha anécdota", di Pedro Brañas. Que así sexa.