O non lugar

Maltrato da paisaxe e soberanía estética.

Por Serafin Pazos | Bruxelas | 10/06/2020

Vivindo no estranxeiro, é normal atoparse sen querelo pensando en lugares do país. É significativo que dous dos lugares que instintivamente me veñen a miúdo á cabeza son dous sitios polos que andiven algunha vez, pero que non se pode dicir que sexan parte da miña memoria persoal e familiar. Ámbolos dous están nos arrabaldes, de feito no acceso das dúas nosas grandes cidades. Comunican coa periferia inmediata á vez que separan. Coma espazo interurbano son terra de ninguén: a Ponte da Pasaxe n´A Coruña e a Avenida de Madrid en Vigo. Se me veñen á cabeza tan a miúdo, penso eu, debe ser porque me  din algo da Galicia real de hoxendía, e do xeito que habitamos. Se algunha vez o lector tivo a oportunidade, por non dicir o infortunio, de andar polas beirarrúas mal coidadas deses espazos, cos coches zoando ao carón,  seguramente tamén pensou que ámbolos dous lugares son o que os arquitectos chaman un “non-lugar”, un sitio coma moito de paso, un lugar que só se concibe como reacción ou excrecencia doutros, sen coherencia propia e normalmente en conflito espacial ou arquitectónico consigo mesmo.

 Vivindo en Bruxelas, esta é unha sensación moi corrente, unha cidade de ninguén onde todo o mundo é de fóra e onde ata os propios nacionais se definen por contraposición: cara a capital, protagonista do maior éxodo urbano voluntario en occidente, o que os urbanistas deron en chamar “bruxelización”; entre si mesmos xa que a capital de Bélxica e Europa é un espazo disputado e compartido ou mellor dito coexistido por francófonos, neerlandófonos, euroexpatriados e onde tres cuartas partes da poboación é foránea. A mestura de estilos arquitectónicos é tanto signo de riqueza ao longo do tempo coma falta dun plano común de cidade. A multiplicidade de autoridades urbanísticas, por non falar da especulación crea moitos deses non-lugares.  

Unha vez fixen unha volta cuns amigos estranxeiros de Santiago a Tui pola costa. Nós non nos damos conta pero eles que viñan dun país onde os urbanistas son unha profesión regrada (e non pluriemprego de arquitectos) chamáballe a atención que agás Cambados e Combarro, todo era unha sucesión informe de aglomeración urbana a varias alturas.

Tampouco mellora a cousa pola banda de terra. Os medios e os galegos en xeral colléronlle gusto a autoflaxelarse coleccionando exemplos do chamado feismo. Sempre son os outros, coma se no pelotazo urbanístico non houbese peores exemplos cós pendellos de uralita multicolor e ladrillo vista con porta de metálico de cama que forman a nosa paisaxe campestre.  

Cóntanme que unha asociación de mulleres rurais na periferia de Santiago está a repartir comida porque hai xente necesitada. Ben é certo, proseguen, que a maioría “son os dos pisos”, que é coma unha segunda caste, que non ten leiras nin familia, chegada de non se sabe onde. Ou si. Vilas e pobos convertidos en refuxio de necesidade en bloques no medio do campo, para os “working poor” que non poden permitirse vivir nunha cidade. Mais non só. Nunha comarca tan rural como A Limia pasa o mesmo, só que coa nova crise aínda máis. O retorno dos desertores do arado. Persoalmente sóame moito dado o meu traballo. En Reino Unido levan décadas con enormes bolsas de pobreza rural. Xente que socioloxicamente semella vivir na periferia de Glasgow (desemprego, adiccións, incapaz de alimentarse con outra cousa que de comida para levar) pero que acabou vivindo en bloques no que supostamente é unha vila nas Terras Altas.

 Do mesmo xeito que aqueles que imitando en barato as vivendas en ringleira da serra madrileña mercaron chalé con xardín no medio dos campos da periferia coruñesa, sen servizos e sen nada que facer para quen non traballe a terra. Refuxiados urbanitas nun campo que xa só é paisaxe.

Todo vai chegando. Pronto veremos adiccións a heroína en anfetamimas coma os brancos habitantes dos Apalaches. Desta non veremos se cadra a extrema dereita entrar no Hórreo pero o espectro da xeografía do descontento esténdese coma unha mancha verde, ou parda, desde os campos de Almería ao fin fondo de Eslovaquia e máis alá.   

Os anos viaxados polo tren da costa amosan un campo fanado, con rectángulos de silveiras aquí e acolá cada vez comendo máis terra ao campo case xa nada traballado. Que envexa cruzar a fronteira do Miño, e se cadra por suposto atraso económico, ver no verán unha paisaxe infinda de campos de millo. Para ver o campo traballado hai que querer traballalo.

Disque a grande debilidade xeográfica que impide a consolidación dunha polis galega é a falta dunha xerarquía urbana. Abofé que non a hai. As caudillaxes locais son causa e síntoma. Santiago non é Madrid, non é Barcelona, non é nin sequera Brasilia ou Camberra. Paradoxicamente foi o goberno central o responsable de que si exista un aeroporto principal en Compostela, fillo da racionalidade que impón a falta de medios mais ca outra cousa. Xa se encargaron os intereses localistas e unha autonomía que non goberna en evitar a ordenación tanto do espazo urbano coma das infraestruturas. Gobernar é escoller, dixo De Gaulle. Ainda hoxe non temos un plan galego de ordenación do territorio digno dese nome.

A xente vive en pisos de cinco alturas en vilas de mil persoas. Coma se vivise na periferia de Madrid. Ten a súa explicación na dinámica da especulación da posguerra que como un virus se estendeu por toda a península (Toda? non. Portugal resistiu por falta de medios). O ladrillo e os porteiros electrónicos vertebraron máis ca Ortega e a Lexión. Logo n´A Fonsagrada quéixanse que a xente prefira o orixinal da periferia sur mesetaria cá copia.

Na Avenida de Madrid vese de todo. Na estación de autobuses, da que é tan difícil entrar coma saír, aínda máis. Na Avenida de Madrid, 44 está nada menos có guieiro na Longa Noite de Pedra, a Editorial Galaxia. Dezaseis números máis alá, o berce da futura elite económica, a antiga Escola de Negocios Caixavigo, agora IESIDE. Cohabitación inconexa das outras Galicias posibles.  Non era por un simple un brinde ao sol que hai 102 anos as Irmandades demandaron a soberanía estética.

Describía Manuel Gago nunha conferencia hai só uns días  como reinventamos a tradición para explicarnos a nós mesmos hoxendía. Así, xa hai castros que disque foron construídos polos nazis, e mesmo polos romaneses. Outros virán ocupar os espazos dos que nós ben abusamos ben ignoramos como herdanza forzosa. A nosa terra non é nosa, simplemente gozamos do usufruto dela.