O culto aos mortos, lendas e tradicións, no centro da obra de Antonio Fraguas

Antonio Fraguas describía a Galicia como unha terra de lendas, ditos, e costumes con profundas reminiscencias do pasado, que conforman un auténtico arquivo de patrimonio inmaterial transmitido a través da tradición oral: as historias pasadas de pais a fillos e avós a netos, ou os cánticos entoados durante os labores do campo e os traballos no rural.

A conservación de todo este patrimonio e esta identidade foi unha obsesión para o intelectual, do mesmo xeito que para outros investigadores e autores que traballaron intensamente para que este legado perdurase e evitar que o paso do tempo o levase consigo. Todo iso representa a obra de 'Don Antonio', que dedicou unha vida a rexistrar, investigar e reflectir, caderno en man, todo o que vía e escoitaba en camiños e aldeas, ademais da súa propia memoria e experiencia persoal.

O investigador era un home do rural e pasou a súa infancia en Cotobade, onde viviu ata os 14 anos criado pola súa nai e 'Mamá Antonia', unha muller que traballaba na casa e que foi "unha figura moi importante para el" e "unha mestra", segundo destacaron a escritora Malores Villanueva e o etnógrafo Clodio González.

"Era unha muller que non sabía ler nin escribir e el di, no entanto, que foi a persoa da que máis aprendeu. Tiña ese acervo, esa cultura popular que lle transmitiu contos, 'cantigas', lendas... todo iso ten unha base súa", lembra Villanueva. Clodio González relataba que esta realidade era "o mundo" de Fraguas e esta señora representaba unha "fonte" de coñecemento, unha "sabedoría popular inmensa" que "fomentou a súa curiosidade" xa de neno.

"DESCRITOR DO TERRITORIO"

Ademais desta experiencia, Fraguas percorreu Galicia "de punta a cabo" e sempre cun caderno, engade Valentín García, secretario xeral de Política Lingüística, parándose en sitios para ver a paisaxe, analizar a xeografía, a climatoloxía e as explotacións que había en cada lugar, como "un descritor do territorio e da vida da xente".

"Un día contoume unha anécdota: examinando a un neno preguntoulle sobre a economía da parroquia e el respondeulle: 'Pero mire, na miña parroquia non hai economía ningunha'. E puña esta historia como exemplo de que ás veces non vemos as cousas que temos, non estudamos a realidade aplicada ao noso territorio".

Fraguas e outros galeguistas como Risco ou Raimundo Portela, destaca Valentín García, traballaron toda a súa vida para "reflectir e preservar" un mundo que estaba "por descubrir", convencidos de que algún día "ía desaparecer" nunha sociedade que "estaba a cambiar moi rápido".

"Representa toda esa xeración que foi consciente de que as raíces históricas da nosa cultura, a lealdade que o pobo galego tivo co seu idioma e a cultura, estaba nesas clases populares e mesmo en séculos de decadencia souberon mantelo vivo. Formaban parte da identidade dese país", considerou Víctor Freixanes, presidente da Real Academia Galega.

Deste xeito, o investigador e etnógrafo mantiña unha consciencia de que "sen a memoria" e "sen saber" e coñecer esa cultura popular "dificilmente" se podería avanzar, un ideario que trasladou a todas as institucións nas que traballou e todos os movementos e entidades cos que estivo vinculado, como o Seminario de Estudos Galegos, o Consello da Cultura Galega ou o Museo do Pobo Galego.

CONTOS E PANTASMAS

A través de escoitar os cánticos dos granxeiros ou os contos dos veciños, Fraguas recompilaba lendas e tradicións, como o 'Entroido' de Cotobade, terra moi presente en toda a súa investigación. Outros dos seus textos recollían todo tipo de celebracións, xogos tradicionais e mesmo a chegada do fútbol irrompendo na sociedade galega.

Outras facetas do seu traballo recóllense en publicacións como 'Xeografía de Galicia', a especialidade do docente e etnógrafo, ou 'O Traxe Popular'. Entre os textos de Fraguas destaca a súa investigación sobre 'O culto aos mortos', no que recolle toda unha serie de historias da súa terra natal, sobre todo de aparicións e espectros, pois os galegos tiñan presente na súa vida un profundo sentimento relixioso e crenzas sobre a inmortalidade e o concepto do 'máis aló', algo que compartían con outros territorios como Portugal.

En moitas supersticiones dos seus habitantes, os falecidos regresaban como aparecidos durante a noite, nas encrucilladas ou nos 'cruceiros' dos camiños de aldea, para que un camiñante casual rompese o hábito co que se ataviaba aos corpos para evitar a súa entrada no mundo dos condenados.

Algunhas destas historias contan que, despois de facelo, a terra abríase e tragábase o defunto entre chamas e nubes de xofre, mentres que noutras os mortos abandonaban a sepultura para regresar e aparecerse na casa da súa familia cando había algún problema, manifestándose a través de golpes nas portas e os tellados, ou queixumes e berros terroríficos, ou mesmo reencarnándose en diferentes animais, como os corvos, os paxaros ou os sapos.

Estas lendas estaban alimentadas polas sombras, o son do vento ou o dos golpes de mar nas rochas, no caso das terras costeiras. Tamén compartían mitoloxía con outras tradicións como é o caso da peregrinaxe a San Andrés de Teixido, dado que era costume ter coidado de non magoar nin ferir a ningún animal durante o camiño, por se se tratase dun falecido cumprindo unha visita á zona que non puido facer en vida ('A San Andrés de Teixido vai de morto quen non vai de vivo').

OS ASTROS E OS ANIMAIS

Fraguas tamén recollía a preocupación dos habitantes do rural polo tempo, a observación dos astros e o comportamento dos animais, sobre todo para poder predicir a meteoroloxía e organizar aquelas tarefas e traballos directamente afectados pola climatoloxía, como a agricultura.

Así, se o gato sentaba fronte ao lume da cociña e lavábase dos dous lados, interpretábase que habería choiva, do mesmo xeito que o canto do cuco traería xornadas de sol. En Cotobade, os veciños fixábanse no comportamento das cabras e as vacas ou a dirección do vento para tentar adiviñar os días chuviosos, ao tratarse dunha zona de moita actividade rural.

A lúa e as estrelas eran outros dos astros presentes nesta mitoloxía e foron unha constante nas supersticións e ditoa da poboación para atribuír boa ou mala fortuna no nacemento, a morte ou o traballo.

Malores Villanueva, a autora da biografía de Fraguas para a Editorial Galaxia, valora todo este acervo cultural, unha riqueza que posiblemente, sen a xeración de 'Don Antonio', non se preservou. "Hoxe en día a cultura é máis urbanita, globalizada, e estas cousas se foron perdendo, e se nos soan é polos avós, para os que tivemos sorte de telos. Pero estes textos son fantásticos, porque permiten establecer unha ponte entre o agora e a cultura tradicional, a cultura propia".