Galicia e Sahara Occidental 41 anos despois

Afirma un proverbio saharaui que "o que se converte en cego, abandona ao mundo" ("Eli ema-a emrag edenya"). Escoitei por primeira vez esta frase en xaneiro de 2014 cando visitei a cidade de El Aaium, da boca dun vello saharaui dos que inda falan castelán na antiga capital da ex colonia española do Sahara Occidental.

Por Iván Vaqueiro | O Porriño | 02/02/2016

 Hoxe, penso para min que a frase pode aplicarse perfectamente á relación que Galicia e España mantiveron e teñen coa ex colonia española, na actualidade ocupada de xeito ilegal por Marrocos dende os vergonzosos acordos tripartitos de Madrid de 1975 impulsados polo ministro José Solís Ruiz, polos que que España pactaba con Marrocos, Arxelia e Mauritania o reparto dun territorio que ata ese intre formaba parte da integridade territorial do estado español, e que dende entón, pasou case a desaparecer da nosa linguaxe diaria, cultural e social.

Cando se cumpren 41 anos dos desafortunados e tráxicos sucesos acaecidos durante a denominada “marcha verde”, lembro a viaxe que fixen fai dous anos á capital da ex colonia española, nos que tentei pescudar os restos da relación galega coas terras dun pobo ao que chamábamos irmán ata non fai tanto, e que as areas da nosa memoria colectiva parecen ter aterrado no fondo dun episodio histórico de ignominia e vergoña política do noso estado.

Baixar do avión procedente de Canarias e pisar o Sahara Occidental xa é de por sí unha experiencia para un galego. O impacto da luz, a inexistencia apenas de vexetación é compensado sobradamente pola hospitalidade e cariño dunhas xentes case máis preocupadas  polo seu hóspede que polos seus problemas, ou así mo pareceu a min.

Pasear polo Barrio de Catalunya de El Aaiun, a carón das vellas barracas ovaladas que servían de aloxamento ós lexionarios españois que constituían a guarnición da cidade, foi sen dúbida unha metáfora da resistencia, en escasos redutos na cidade, dos restos da presenza española, que resisten o paso eterno dun tempo que as áreas do esquecemento van asolagando cada día.

Ademais do Barrio de Catalunya, onde se albiscan as típicas construcións de fases de vivendas sociais coas súas dotacións de piscina municipal, biblioteca e Parador, e a única Igrexa da cidade,  a de San Francisco de Asís, onde só se oficia xa en inglés, dan fe da rapidez coa que os conquistadores borraron toda pegada da herdanza española na cidade. É imposible atopar o nome dunha rúa en castelán ou que faga referencia algunha á ex metrópole, agás as agradecidas palabras que de cando en vez che dirixen as persoas maiores que, ó recoñecerte, se dirixen a un nun castelán máis hospitalario que académico. A lingua principal é o árabe, o hassani (lingua saharaui) ou o francés.

Chama poderosamente a atención ao visitante, que tan só subsista un tímido cordón umbilical en toda a cidade e se me apuran, en todo o Sahara Occidental, que a una a cidade a España, e esa institución, a “Casa de España”, depositaría da herdanza cultural española na cidade, se atopa sempre fortemente custodiada polas forzas marroquís, pois soe ser branco de reivindicacións independentistas saharauis.

As opinións son, non obstante, unánimes: o pobo español sempre apoiou a causa saharaui, pero os gobernos de España, historicamente, foron nefastos para o Sahara. Nin Franco, nin UCD, nin PSOE nin PP tiveron a máis mínima estima por un pobo ao que abandonaron á súa sorte, á invasión e á masacre xenocida da acción de Hassan II, e que posteriormente, en virtude dos acordos tripartitos de Madrid, consolidaron un “statu quo” de ocupación que partillaron os recursos naturais do país para favorecer á potencia ocupante e á ex metrópole.

El Aaium é tamén unha cidade de contrastes. Un amigo saharaui, máis ben pro marroquí, tenta ofrecernos unha imaxe de El Aaiun como cidade de oportunidades. E certamente, medra poderosamente nela a construción e os novos negocios. Empresas españolas e turcas se reparten as obras públicas, como a gran avenida de Smara, que se levanta amodo, pola endémica corrupción administrativa que moitos recoñecen. Tamén é terra de fuxida de capitais. O noso amigo nos fala de unha empresa galega quebrada que vendeu alí unha importante cantidade de maquinaria para evitar a administración concursal española e a facenda. Sen cortarse un pelo.

Xeograficamente dividida, o barrio alto de El Aaiun é a zona saharaui por excelencia. Nela flúe a vida comercial e social da cidade. Os barrios de Bucraa e a avenida 24 de Novembro, que remantan nas fontes do Hotel Nagjir, un dos escasos hoteis da cidade, permite albiscar o algaravía dunha cidade que polo demais, ten catro grandes tipos de negocio: talleres mecánicos, tendas de roupa e alimentos, tendas de telefonía e cafeterías. Calqueira diría que se lle sumamos a incrible proliferación de taxis, a cidade podería vivir simplemente diso. Pero sería falso. Os fosfatos, a pesca, as empresas conserveiras ou a gran novidade, grúas descargando no porto de Al Marsa paneis para muiños de vento  para a nova aposta da cidade, a enerxía eólica, dan testimonio dun territorio con grandes posibilidades. Sempre que non sexas saharaui...

Avenida de Smara. Á esquerda, topamos de fronte co barrio icono da “intifada saharaui”: o barrio de Mataala. Gabada por Mariem Hassan, a gran diva da canción saharaui, Mataala é un barrio en permanente tensión. Nel podemos atopar a casa de Aminatou Haidar e infinidade de paredes con alegorías alusivas á independencia saharaui. É o barrio onde tradicionalmente dan comezo as protestas, case diarias, que inundan a cidade. Outro amigo saharaui que nos acompaña, explica que as portas das casas sempre están abertas en Mataala  para que os manifestantes poidan entrar e esconderse cando fuxen da policía marroquí.

El Aaiun é definitivamente unha cidade policial. Centos e centros de vehículos policiais e do exercito patrullan sen cesar a cidade, sempre baixo a falsa imaxe dunha tensa seguridade, pero onde un sabe perfectamente que está a ser vixiado. A cor da miña pel non engana. Pero ao extranxeiro se lle ofrece sempre a cara moderna da cidade. O que quere ver nesa cara a imaxe dunha cidade moderna e en expansión, pode perfectamente obviar o conflito subxacente como moitos fixeron.

Os nenos saen en parella da madrasa, con dez metros de separación entre eles, e cunha forte presenza policial. Disque porque no pasado, os nenos e nenas foron protagonistas de varias manifestacións pola situación de degradación cultural saharaui na cidade. Pasa un vehículo de nacións unidas por diante da escena, impasible, mentres furgóns blindados da policía (conto ata 8) rodean o colexio.

A Misión das Nacións Unidas para o Referendo do Sáhara Occidental (MINURSO) ten como obriga velar polo proceso de descolonización e referendo de autodeterminación para o Sahara Occidental, un proceso  que como o manto de Penélope, parece non rematar nunca, pero non velar polos dereitos humanos. 

A noite da cidade nos atrapa. Pasear pola rúa do mercado ao solpor é unha experiencia agradable. Os postos de comida, os olores e o canto ao lonxe do ulema na torre das mesquitas, o cheiro do té saharaui, das especies e das fortes colonias, tinguen o aire de fragancias novas que chocan cos olores coñecidos e que me fan preguntar qué pensaban os galegos que un día viviron en El Aaium. Un home de traxe, gravata e maletín (rareza na cidade), se achega a min cun pin do Deportivo. O  miro como celtista, pero o saúdo dicindo “superdepor!”, coa sensación de ter entrado de cheo na praza de María Pita ou de pasear polo Obradoiro como algo normal. O home case me abraza e me responde cun “Al-ḥamdu lillāh!”.

Porque a retirada galega non foi nin é total da cidade. Empresas galegas da pesca, moitas delas de conserva, ao amparo do acordó europeo-marroquí, recentemente anulado, seguen presentes no porto de Al Marsa, o primeiro porto de sardiña do mundo. Construtores, empresas de servizos ou empresarios da hostalería seguen tendo presenza, inda que reducida, en El Aaium. Como o famoso Luis Rosales, dono de “Casa Luis” e proximamente dono dun gran complexo turístico en construción na cidade, así como segundo se conta, do “cuase-monopolio” da venda de bebidas alcohólicas nunha cidade onde consumilo é totalmente jram (pecado). Pero o que  busca, sempre atopa, como o destacamento da MINURSO …

Saio da cidade acompañado de amigos a tomar o té no deserto. Tras moitos controis policiais, atravesamos a inmensa planicie anexa a El Aaium na zona de Gdeim Izik, o campo de resistencia saharaui onde o ano 2010 os saharauis da cidade iniciaron un proceso de protesta pacífica contra marxinación social e económica que sufrían polas autoridades marroquís na cidade, que foi brutalmente reprimido e do que non queda nada. Penso para min que o goberno español, como dicía o proverbio, estaba cego non só ao mundo, senón á súa propia historia.

Chegamos a Lmseied. Só unha árbore no medio da nada e sinto un calafrío ante a inmensidade da área e a vista sen fin do deserto. Mentres os meus amigos preparan o té ao estilo bidan, aproveito para pasear e penetrar timidamente nas areas do deserto. Nun recanto, onde unha rocha pugna por sobrevivir a un deserto que non da tregua, no que algún día pareceu ser o curso dun pequeno regato, atopo incriblemente unha pequena pranta con tres margaritas, como os tres tés da vida que tanto idolatran os saharauis. A beleza está onde menos se agarda. O meu amigo saharaui reacciona emocionado ante o meu asombro. As margaritas que atopamos no deserto son unha metáfora do pobo saharaui: fermoso, valente e resistente. Créollo ben.