Mentalidades

Un íntimo amigo meu pasou os últimos meses en silencio, escarranchado entre a opción da Marea e a de Nós. Cando faltaba pouco para o 20 D, decidiu apoiar a candidatura do Bloque.

Por Xosé Manuel Sarille | Ourense | 29/01/2016

Despois da derrota, fixo na rede algunhas recomendacións aos militantes da coalición que el adoptara, solicitando que non se lles quentasen as teclas con insultos e  descualificacións do adversario próximo-semellante, porque el aprecia que agora a saída consiste en procurar a negociación cara unha grande candidatura que desbanque o PP nas próximas autonómicas. 

Desde que optou polo BNG, por fóra da estrutura, o meu amigo recorre tamén con frecuencia a vellos signos de identificación, que nos serviron de cemento para forxar a armazón ideolóxica ao longo de moito tempo. El tira, por exemplo, de cancións de Lluis Llach, que a min, sinceramente, abúrrenme moitísimo a estas horas, quizás porque aquí e agora, non me provocan estímulos. Fixérono no seu día. Creo que o meu homónimo sofre vertixe nestes momentos, heille preguntar, pero estou seguro de que non acha solo para poñer os pés, e diante dos seus ollos debúxase a incerteza, polo que nun acto reflexo decide buscar ancoraxe no coñecido, para non precipitarse ao baleiro. Pero o pasado pasado é, e pouco máis pode aportar que rica información e limitada inspiración.

Iñigo Errejón non acerta de todo cando di que as actuais forzas do cambio están a facer a carreira ao mesmo tempo que atan os cordóns das zapatillas. É expresivo, pero non describe nada excepcional, en realidade é o que acontece sempre que se están a producir transformacións rápidas  na sociedade na que se actúa. O lóxico é que ocorra iso, que haxa que atar os cordóns mentres se corre, que tanto as organizacións, os instrumentos, como os avances, o cambio vertixinoso de escenario, estean sometidos a empuxes de difícil control. Ter os cordóns atados previamente significaría que se está instalado no stablishment (por non utilizar unha palabra máis comprometida), ou que a organización é moi conservadora, extraordinariamente conservadora, e en consecuencia non pode avanzar.

Os tempos de cambio son incertos por natureza e a posibilidade de éxito, que consiste en lograr unha muda social profunda e beneficiosa, require entre outras moitas cousas de capacidade para manexar ese estado de ánimo, arriscando e avanzando, con máis intelixencia e audacia que apego ao seguro, tendo en conta que é posíbel equivocarse e fracasar, pero sobre todo sabendo de antemán que o fracaso e a equivocación asegurada consisten en non moverse, actuar de xeito retardatario, aferrarse á vella teoría e á vella aplicación. Ao pasado, que por moi épico que sexa, redúcese a pasado.

O PNV acadou uns resultados extraordinarios o 20D. É o único partido institucional, dos que tiveron presenza e goberno desde 1978, que navega tranquilamente na tormenta deste posíbel final de réxime. Di o lehendakari Urkullu: “Desde hai máis de dez anos na Executiva do PNV pensamos que tiñamos que conciliar os principios do partido cunha adecuación aos novos tempos, con proximidade, transparencia e capacidade de xestión”. Noutro sitio engade: “Desde a miña xuventude aprendín no PNV a facer nación desde a construción social. E iso esixe estar atentos ás demandas da sociedade en cada momento e conciliar con elas os principios”.

O PNV é un partido sagaz, tradicionalista de orixe, hoxe non tanto, pero que desde sempre soubo en que non se pode ser tradicionalista, conservador e retardatario. Esquecer a realidade social e atrincheirarse na evocación dos principios, refuxiarse na esgotadora haxiografía, resulta mortífero. O conservadorismo pasadista, omnipresente no BNG, a desproporcionada incorporación da presenza do pasado á realidade do presente e a constante incomodidade, cando non a sospeita, que de entrada produce calquera novidade, son os peores pasaportes para chegar a transformar Galicia.

“Nada perderemos em estudar a arquitectura estrangeira, caso contrário será inútil ter a pretrensâo de falar em arqutectura portuguesa”.  Quen di isto é Fernando Távora, o pai da Escola do Porto, mestre de Alvaro Siza e de Souto de Moura, unha das mellores escolas de arquitectura do mundo. Dio en pleno salazarismo. Noutro escrito da mesma época afirma: “a única arquitectura que poderemos fazer sinceramente é a moderna, fazendo de ponte para a casa portuguesa”. E noutro: “os nossos edifícios sâo diferentes dos do passado porque vivemos num mundo diferente”. E máis: “nâo é nem moda, nem antitradicionalismo... mas sim pura ressonância das condicionantes de ordem humana, social e histórica en que se encadram os homens de hoje”. Claro que a casa construída por eles apenas era aceptábel para os tradicionalistas portugueses, que percibían un enorme desapego nas novas formas. Mais eran eles os que estaban a aportar nutriente ao acervo cultural portugués e non os que reafirmaban a aplicación do pasado a aquel presente.

É fácil supoñer cal sería o estado de orfandade dos nazis derrotados. A comparación serve, aínda que as distancias entre esa ideoloxía e todos os que aquí tratamos non poida ser maior. Imaxinaban, seguro, que co edificio doutrinario destruído, sen poder apelar xa á forza nin ao grande almacén argumental, Alemaña ficaría derrotada e subxugada para sempre. Trátase do derrubamento dunha construción política e ideolóxica tan potente como execrábel, firmemente elaborada, completa, construída para darlle sentido á vida dos alemáns e á da nación. Unha totalidade sen fisuras. Mais eis o paradoxo, Alemaña é arestora unha potencia mundial. Cómpre telo en conta, porque o primeiro impacto da derrota, persoal ou colectiva, di que todo está perdido.

Desde as filas máis conservadoras do Bloque, das que o meu amigo non forma parte en absoluto, as cousas vense sempre como sintomáticas e sospeitosas. É como un extintor que incorporan á análise. Observan como disolvente calquera movemento audaz, e xa que logo incerto, que se leve a cabo dentro das propias filas, ou nas proximidades. No entanto magnifican a capacidade do inimigo para traballar na ambigüidade. Se alguén da casa quere pactar cun adversario, do tipo que sexa, é sempre para debilitar o propio bando; mentres que se o adversario, do tipo que sexa, quere pactar con eles, é sempre para debilitalos, e nunca se dá a posibilidade de que poidan trocarse os papeis, por exemplo que “nós” teñamos maior intelixencia que “eles” para que os favorecidos sexan os do propio bando. É un mecanismo de actuación propio de complexados. Cando alguén arrisca e ten éxito, por suposto que desde fóra do Bloque, porque desde dentro esa opción está completamente cegada, o primeiro reflexo é buscar todo o que se perdeu da esencia, único xeito de seguir considerándose superiores, de intentar conservar o dominio ante o adversario próximo-semellante.

Repetirse, amarrarse ás doutrinas, facer pasadismo con todo o que xa é historia, invocar sen descanso a tradición e os seus persoeiros, sospeitar de calquera novidade que non estea coada por ese filtro, todo iso distancia da realidade, dos problemas da xente e dos da nación. Vivir nunha cápsula de pasado agardando que a invocación permanente da tradición sexa o elemento ideolóxico central e emocione tanto aos que viven sen ese engado que os mobilice e os converta en nacionalistas ou en persoas comprometidas co seu país é un soño inmanexábel, imposíbel e indesexábel. Non valorar o novo, ou observalo sempre con reticencias, porque case sempre incorpora contradicións e falta de coherencia, leva ao desastre e remata con todas as posibilidades de que algún día os cidadáns valoren a súa nación, que está viva no presente.  

Os cidadáns tampouco son os dos anos setenta, e non soportan esa espesura das xerarquías leninistas, alleas ao foro público. Poden fracasar os novos ensaios políticos que están agora en marcha, o risco é evidente, pero será moi difícil que volva a rexer na política nacionalista esa verticalidade que remata no grande líder fáctico e nos lugartenentes que o emulan. Unha cidadanía instruída non tolera esa concepción, vixente cando a metade da poboación era analfabeta. É sorprende que as persoas que proceden doutra cultura política e que arestora conviven no Bloque, toleren durante tanto tempo esa realidade. Esa subordinación necesitaría unha análise pormenorizada .

O debate interno actual do BNG falará de renovación da estrutura, das formas de participación, de derrotar o PP, de aproximarse ás capas urbanas que non falan galego, das urxencias da xente nova. E volverá falar de unidade.  Pero apenas dirán como se fai, porque querelo non é poder formulalo. O problema de fondo seguramente sexa irresolúbel, xa que a mentalidade non se cambia como as tácticas, está incrustada e forma parte doutra dimensión, de transformación extraordinariamente lenta. Michel Vovelle describe a mentalidade como a ideoloxía quebrada, a ideoloxía en cachos. O debate sobre a unidade que se produciu ao longo destes meses non tiña en conta esas disposicións, tan diferentes nos leninistas da UPG e nos que se foron a ensaiar outra política. Non tiña en conta a maneira distinta de sentir e de emocionarse coa nación, e por iso era un diálogo morto.