Fake news en Valencia: cando as redes sociais viran nunha arma de destrución masiva

"O radar de Valencia non funciona", "a auga non é potable", "Hia case 1.000 mortos no aparcadoiro do centro comercial Bonaire" ou "os efectos da dana son consecuencia de que o Goberno destruíse catro pantanos" son algunhas das desinformacións ou fake news que correron polos medios e as redes estes días despois das riadas na zona de Valencia.

"As fake news teñen unha influencia emocional e política, estamos a falar dunha difusión de información que apela ás emocións, á dor e á previsión de máis dor, e que, por tanto, tivo unha gran influencia en xerar un estado de ánimo peor entre a cidadanía", explica Alexandre López-Borrull, profesor dos Estudos de Ciencias da Información e da Comunicación da Universitat Oberta de Catalunya (UOC) e investigador do grupo GAME. "No ámbito político, por mor da desinformación ligada á dor e a traxedia, hai mensaxes de lapidación á confianza nas institucións, en moitos casos facendo unha dobre mensaxe sobre as administracións, sobre todo en perfís de ultradereita, xerando un baleiro de confianza entre a cidadanía para recoller politicamente o froito desta desconfianza?, engade López-Borrull.

Ao comezo da traxedia eran basicamente dúas as principais temáticas: o aviso da emerxencia á cidadanía e a chegada dos equipos de apoio aos afectados. "Estase polarizando porque hai un enfrontamento entre dúas administracións para construír o relato oficial e sacarse de encima as responsabilidades e a presión sobre o que podían facer mellor", comenta López-Borrull. Pero que se gaña ao difundir fake news? "En moitas campañas de desinformación observáronse dúas motivacións: a primeira sería a económica, visitas a sitios web e contidos para publicidade. A segunda, máis perigosa mesmo sería a que ten detrás unha finalidade política, unha axenda política máis ou menos clara (neste caso clarísima), un intento por facer chegar unha mensaxe máis extrema a unha parte importante da poboación. Xente que pode escoitar e facer caso por exemplo á ultradereita que normalmente nunca o fixesen", explica López-Borrull.

POLARIZACIÓNS E ENFRONTAMENTOS POLÍTICOS

Aínda así, as redes tamén foron unha ferramenta de aviso (nalgúns casos de rescate), de encontro e de solidariedade en toda esta situación, tanto para localizar ás vítimas e aos familiares como para organizar a chegada de material e dos voluntarios ás zonas máis afectadas. "Os medios sociais cobran un protagonismo especial en momentos de emerxencia como os vividos recentemente, e son momentos en que se pode observar o mellor e o peor, de maneira extrema, do que poden achegar", explica Sílvia Martínez, profesora dos Estudos de Ciencias da Información e da Comunicación da UOC e directora do Máster universitario en Social Media: Xestión e Estratexia da UOC.

 "Se algo está a apelar ao teu medo, ao que percibes como unha inxustiza ou a túa rabia, ten coidado, porque quizais alguén quere utilizarte"

"Pero as redes sociais teñen unha responsabilidade no control dos contidos e na xeración de algoritmos que fan que se recomenden contidos relacionados cos que xa se están vendo", advirte López-Borrull. É o que se coñece como burbullas algorítmicas. Hai que sumar, ademais, que o consumo de noticias nos sitios web dos medios de comunicación diminuíu globalmente (pasou do 32 % en 2018 ao 22 % en 2023) en beneficio das redes sociais (sobre todo entre os menores de 24 anos), e este é un feito preocupante. "A roda do algoritmo de recomendación fai que sexa moi difícil saír desa alimentación constante de contidos falsos; por tanto, é máis necesario que nunca ter unha consulta plural de contidos, porque isto é o que permitirá que o algoritmo continúe recomendando voces plurais", recomenda Borrull. "Se algo está a apelar ao teu medo, ao que percibes como unha inxustiza ou a túa rabia, ten coidado, porque quizais alguén quere utilizarte", advirte.

"Pero as redes tamén serviron para dar información de servizo de calidade e enviar mensaxes á cidadanía: desde operativos como protección civil, bombeiros, policía, pero tamén da UME, emerxencias 112 ou, como nesta ocasión a AEMET", comenta Martínez. Permitiron explicar a catástrofe ao mundo, mostrar o desastre e ser un altofalante para os afectados. "As persoas directamente afectadas teñen a necesidade de compartir a súa historia, o que viviron e as súas emocións. As redes canalizan así o relato da crise, pero a narrativa componse de diferentes voces, nun momento en que a rabia e o medo están a flor de pel. Hai moitos grupos interesados en conseguir que a súa mensaxe cale e se viralice para politizar así as mensaxes", explica Martínez, investigadora do grupo GAME.

COMO ACTUAR EN MOMENTOS DE CRISE

"O feito de que haxa tanta información non fiable nas redes sociais fai máis necesario que as institucións que teñen información de calidade nunca utilicen esas canles para facer chegar as súas mensaxes", advirte Ferran Lalueza, profesor dos Estudos de Ciencias da Información e da Comunicación da UOC. Para o experto, as estratexias comunicativas máis efectivas neste tipo de situacións de emerxencia terían que ser: dar mensaxes claras, prácticos e concretos á cidadanía; non transmitir información ambigua respecto das accións; tentar chegar a toda a cidadanía usando diferentes canles (redes, alertas móbiles, medios de comunicación, ferramentas de geolocalización, etc.), e, finalmente, que as mensaxes cheguen a tempo porque, se non, a información deixa de ser útil.

Precisamente, ás 20.03 h do día da traxedia, enviáronse miles de SMS usando o sistema É-Alert, en que Protección Civil pedía aos cidadáns que evitasen calquera tipo de desprazamento na provincia. Aínda así, naquel momento barrancos e ríos xa estaban desbordados en varios municipios da área metropolitana. "Este é un erro moi grave en comunicación de crise, que é a de non comunicar ou non comunicar a tempo, en situacións deste tipo, comunicar é esencial, pode salvar vidas", comenta Lalueza.

Pero non só os tempos informativos non foron os adecuados, algúns expertos consideran que hai que mellorar o contido e o formato das alertas aos cidadáns. "Hai que mellorar o aviso de emerxencia, a mensaxe recibida é un bloque de texto longo e compacto, e enlaza dúas linguas sen separación, feito que leva unha lectura menos atenta", explica Jordi Caballé May, profesor colaborador dos Estudos de Ciencias da Información e da Comunicación da UOC. "En momentos de emerxencia non hai tempo; por tanto, os avisos teñen que estar pensados, escritos e deseñados para asegurarse non só de que se reciban, senón de que sexan lidos, entendidos e provoquen unha resposta concreta na cidadanía", engade.

O experto en comunicación creativa e política recomenda utilizar frases curtas e palabras sinxelas para facer a mensaxe máis claro e accesible, destacar as palabras crave en negrita ou cursiva (ou en maiúsculas, se o programa non o permite), falar en imperativo e acabar cunha mensaxe de alerta que inclúa unha orde clara e directa, dirixida á persoa que recibe a comunicación. De feito, o proxecto Veiga Renhace, impulsado na Comunidade Valenciana despois da dana de 2019, recolle unha serie de avisos claros para a poboación nesta liña: "Evite calquera tipo de desprazamento por estrada salvo que sexa estritamente necesario. Teña en conta que a maioría das mortes en episodios de choiva prodúcense ao volante".

"A reputación pódese destruír en cuestión de segundos e, en cambio, reconstruíla é unha tarefa que pode levar anos, e en moitos casos é absolutamente inalcanzable"

CREDIBILIDADE E REPUTACIÓN EN XOGO

"A importancia da comunicación e a información faise moito máis que evidente en momentos de crises, en que poden axudar a salvar vidas e poden mellorar a recuperación nas zonas derrocadas, pero unha mala comunicación e información poden levar efectos graves, e por iso é tan importando a súa xestión neses momentos e saber usar todas as canles e as plataformas dispoñibles para facer chegar de maneira clara as mensaxes", comenta Martínez. O impacto no descrédito político e a afectación nas institucións foron claros. "Unha mala xestión comunicativa non é que poida ter un impacto negativo en termos de influencia ou de reputación, é que a terá si ou si. Non é unha posibilidade, é unha realidade", comenta Lalueza.

A falta de xestión, de portavoces claros e de indicacións para a cidadanía en situacións de emerxencia impactan negativamente na xestión do desastre e nos políticos. "Cando se espera unha comunicación proactiva que dea pautas e indicacións, pero isto non se produce ou se produce a destempo, xérase unha sensación ou ben de neglixencia ou ben de incompetencia, e esta percepción é fatal para a reputación de calquera institución", detalla Lalueza, membro do grupo GAME da UOC.

"No mundo actual, onde se esixe ás institucións máxima transparencia e un trato facía a cidadanía como persoas adultas, sen paternalismo, calquera carencia neste ámbito acaba pasando factura en termos de reputación. A reputación pódese destruír en cuestión de segundos e, en cambio, reconstruíla é unha tarefa que pode levar anos, e en moitos casos é absolutamente inalcanzable", conclúe Lalueza.