(Vídeo) Seres mitolóxicos de Galicia: coñeces ao Urco?

Galicia é terra de néboas, bosques centenarios e costas batidas polo océano Atlántico. Unha paisaxe que alimentou dende tempos inmemoriais un rico universo mitolóxico. Nas súas aldeas, montañas e rías, sobreviven historias de seres que habitan no límite entre o real e o fantástico, transmitidas de xeración en xeración ao calor do lume ou entre murmurios en noites de treboada. Dende o ouveo espectral do Urco, que anuncia a morte ao saír do mar, ata as luces misteriosas das Lavandeiras da noite, que lavan as súas mortallas nos ríos, a mitoloxía galega está chea de figuras fascinantes que reflexan os medos, as crenzas e as esperanzas dun pobo. Criaturas como a Santa Compaña, coa súa procesión de ánimas errantes, ou o Nubeiro, que desata tempestades dende o alto do ceo, son só algunhas das moitas que poboan este imaxinario máxico. A través desta serie de reportaxes que comeza hoxe, Galicia Confidencial explora a orixe, as historias e o significado destes seres na cultura galega. Porque, en Galicia, a fronteira entre o mundo visible e o invisible é máis delgada do que parece. Hoxe facemos oco nas nosas liñas ao Urco. Sabías da súa existencia?

Con forma de can negro de gran tamaño, ollos en chamas e un ouvido aterrecedor, habendo versións que mesmo o representan con cadeas que arrastra polo chan, o Urco leva séculos transitando as nosas terras galegas nas noites de treboada. Está estreitamente relacionado coa morte e as almas en pena, desempeñando un papel semellante ao doutros cans espectrais que tamén poboan o folclore europeo, como o Barghest inglés ou o Gabril Hounds escocés. Así, mentres nalgunhas versións atópase descrito como un ser fantasmal e espectral que só aparece en circunstancias moi concretas, noutras é representado como unha bestia física, un enorme can negro de mirada hipnótica. Este último é o caso do Urco galego, moi vencellado á zona costeira, onde a súa aparición se considera un mal presaxio. Nalgunhas vilas das Rías Baixas os máis vellos din ter escoitado da súa visión en praias e cantís durante as noites de treboada. Cando se produce ese encontro, significa que alguén próximo morrerá en pouco tempo e, de atoparse cara a cara con el, a única salvación pasa polo rezo e certos rituais protectores.

Esta criatura encarna o medo á morte e o poder dos espíritos que sempre conviviron indisolubles co discorrer tradicional da sociedade galega, ao igual que o fai a Santa Compaña. A diferenza radica en que neste caso atópase moito máis vencellado ás zonas costeiras e a ese medo dos mariñeiros á morte no mar. Unha das lendas que máis forza está gañando a nivel de recuperación nos últimos anos é a da illa de Cortegada, na vila de Carril, no concello de Vilagarcía de Arousa. Os anciáns da zona lembran como os seus pais e avós sempre lle dixeron que esta illa é a casa do Urco, onde habita mentres non se dán as condicións propicias para a súa saída. E é que Cortegada é unha contorna que pasa gran parte do ano envolta en néboas e que conta cun pasado cheo de misterios, o que supón un terreo fértil para as lendas. Por iso, dicíase que cando o ouvido do Urco se escoitaba saír da illa, era sinal de que pronto habería unha desgraza no mar ou mesmo na vila de Carril. Algunhas versións do mito mesmo contan que o Urco saía nesas noites de treboada do mar e percorría a praia de Carril, arrastrando as súas cadeas e deixando pegadas imposibles de rastrexar ao amencer. Outras historias afirman que a súa presenza manifestábase coa chegada do mal tempo, cando os pescadores podían escoitar a súa respiración entre o ruído do vento e as ondas.

Sexa como fose, en calquera versión, na tradición mariñeira a figura do Urco sempre foi interpretada como un aviso de perigo, xa fora porque se ía producir un naufraxio inminente ou a morte dalguén vinculado ao mar. Tanto é así que tamén se dicía que, se un barco zarpaba despois de ter escoitado o seu ouvido, corría o risco de non retornar. Deste xeito, algúns maiores do lugar mesmo lembran ter escoitado relatos de familiares que, en tempos pasados, evitaban saír faenar se a noite anterior alguen lles aseguraba ter visto ou escoitado ao Urco na illa de Cortegada. Hoxe por hoxe, e aínda que a súa lenda quedou relegada ás historias dos máis anciáns, segue sendo unha parte importante do imaxinario local da vila de Carril. A combinación da paisaxe bretemosa da ría, a misteriosa historia da propia illa de Cortegada e o temor ancestral á morte no mar permitiu que o mito do Urco persista como unha das moitas lendas que envolven a costa galega.

Máis aló da illa de Cortegada, outros lugares de Galicia tamén gardan o mito do Urco como parte do seu imaxinario local. Así, en cidades como Santiago, cóntanse relatos sobre a súa presenza na Praza da Quintana, un lugar cheo de lendas sobre espíritos e aparicións, e din que algunhas noites podíase escoitar o ouvido dun can invisible que anunciaba a morte dalgún peregrino ou habitante da propia cidade. En Redondela celébrase cada ano a Festa da Coca, onde aparece unha figura do 'Can do Urco', aínda que neste caso máis asociada co dragón ou serpe Coca, que representa o mal que remata sendo derrotado polos humanos. Na Coruña e na Costa da Morte o Urco tamén é descrito como un can negro fantasmal que aparece en cantís e praias en noites de treboada. Do mesmo xeito, na ría de Muros e Noia cóntase que o Urco saía do mar para percorrer as rúas en noites pechadas, arrastrando as súas cadeas e, novamente, presaxiando a morte dalgún mariñeiro. Tamén hai relatos nesta zona que din que podía verse reflexado na auga antes de que alguén falecese. E a lenda do Urco mesmo chega a zonas do interior, como Lugo e vilas próximas ao río Miño, onde se conta que en noites de brétema podíase escoitar o ouvido do Urco cruzando as augas do Miño, algo que se interpretaba, unha vez máis, como un aviso de morte ou un mal augurio para os habitantes da zona.