A imbatible masculinidade: define canta carne comes canto de home es?

Pasaron xa cinco anos dende que a FAO alertou da ameaza que supón a gandaría para o medioambiente. Cinco anos xa dese informe que falaba das emisións causantes do efecto invernadoiro e da degradación do chan e dos recursos hídricos. Máis pasou aínda, seis anos, dende que a OMS declarou a carne procesada como canceríxena para humanos e a carne vermella como probablemente canceríxena. E menos tempo pasou, pero pasou, dende que o propio Goberno do Estado se fixo eco no 2018 comunicado mediante da advertencia da OMS e recomendou un consumo moderado de carne. Agora, xa no 2021, nada dixo o ministro Alberto Garzón que non se tivera dito antes. Nada aconteceu, tampouco debate, aínda que si ruído: escándalo.

O país que máis carne consome da Unión Europea segundo tamén datos da FAO reaccionou a un vídeo que pide consumir menos carne con moitas fotos de chuletóns e "poucos argumentos". Reaccións que, di a profesora de socioloxía da UVigo Iria Vázquez Silva, teñen a ver cun sistema e unha forma de percibir a liberdade: "a urxencia climática está a pór enriba da mesa a necesidade urxente dun cambio no modelo de vida e hai certas resistencias que veñen tanto de lobbys económicos como tamén por parte da sociedade". Unha sociedade que "é conservadora no sentido de que non quere facer cambios que en principio non son desexados e ademais porque estamos socializadas nunha idea que é a de que como a xente ten diñeiro para consumir, logo está lexitimada a consumir o que lle pareza pertinente".

As redes sociais inundáronse de imaxes. O sector gandeiro, políticos, e sociedade en xeral, respondía. Respondía mesmo aquela que non era interpelada, pois a campaña MásVidaMenosCarne diferenciaba a gandaría extensiva da intesiva (minuto 4:20). Pero isto non evitou que o alcalde de Láncara agasallara un chuletón ao ministro. E non evitou tampouco que Pedro Sánchez en vez de contradicir con argumentos os expostos sobre saúde e cambio climático, falara de chuletóns. Os lo diré en términos muy personales...yo, donde me pongan un chuletón al punto, eso es imbatible. 

Para Rubén Mariño, integrante do grupo Micromachinhos en Santiago de Compostela, estas declaracións  "viscerais" do presidente do Goberno mostran non só a súa "ignoracia respecto da ecoloxía" senón que evidencian que "non lle interesa realmente". Indica ademais que, neste senso, "Garzón posicionouse case como o que chamarían no mundo de machirulos un mangina (acrónomo de "man" e vaxina) ou un soy boy (mozo soia): un home feminizado que non é un home de verdade, un pranchabragas". Pola contra, di, Rubén Mariño, Sánchez eríxese "como o perfecto galán, alto, guapo, case como un Superman no que parece unha continuación do Viva el vino de Mariano Rajoy".

Porque tan certo como que o ton e o contido das declaracións de Pedro Sánchez non pode ser analizado como independente dunha sociedade cunha forte cultura cárnica e sen ter en conta teléfonos frenéticos que non deixan de soar, é que aínda que ao vídeo do ministro reaccionaron tanto homes como mulleres destacan por moito en cantidade e forma as respostas dos primeiros. E non menos certo é que, lonxe de analizar o papel de Alberto Garzón á fronte do ministerio ou a pertinencia da campaña, as palabras que seguen irán sobre vínculos. Sobre homes e carne, mulleres e animais, estereotipo e sociedade, publicidade e estereotipo.

"Eu vexo que facendo unha radiografía hai unha cuestión de xénero de fondo, parece que tamén estamos a debater non só sobre o consumo de animais senón tamén de como nos construimos homes e mulleres socialmente, de como nos vinculamos cos animais de xeito diferente", di a socióloga Iria Vázquez Silva. Algo sobre o que Rubén Mariño reflexiona: "comer carne é un indicador de canto de home es, e non só comer carne, senón que hai outros moitos como ser bo no deporte, ter éxito, ligar moito con tías, gañar cartos...". "Da mesma forma que as mulleres teñen unha presión social, os homes teñen unha serie de condicionantes e comer carne forma parte deles", aclara. E pensa: "creo que sendo tan importante para un home o feito de comer carne, e sendo eu alguén que nunca estivo moi cómodo nesa categoría política, é moi probábel que o meu interese en deixar de comer animais hai xa doce anos tivese un punto de reacción, de oposición a 'ser home' para diferenciarme".

En datos e segundo a consultora Lantern: dos 3’8 millóns de persoas que en España teñen unha dieta vexetariana, 2’5 millóns (máis de dous terzos) son mulleres. E estas cifras poderianse encadrar atendendo á bioloxía se non fora porque biólogos e nutricionistas xa teñen demostrado que non existe evidencia científica que xustifique un maior consumo de proteínas animais nos homes. Como se ten demostrado tamén que as mulleres teñen o dobre de posibilidades de convertirse en vexetarianas. E nesta mesma liña, un estudo realizado en EEUU sobre o impacto da carne no cambio climático baseado na poboación, apuntaba que o 16% da mostra eran potenciais cambiadores dos seus hábitos de consumo. Nese 16% había "desproporcionadamente mulleres, individuos altamente educados ou que tiñan ingresos máis altos en comparación coas persoas que se consideraba que non cambiarían".

Menos analizado non está, tampouco, que no movemento antiespecista haxa unha maioría tamén desproporcionada de mulleres. Algo documentado e reflexionado pola profesora de Filosofía na Universidade de Valladolid, Angélica Velasco, en La ética animal, ¿Una cuestión feminista?. Ela rastrexa como dende o século XIX son moitas máis as mulleres que optan por opcións vexetarianas e como as mulleres foron as primeiras, por exemplo, en sabotear a caza do raposo ou a tauromaquia.

"Non se sabe ben porqué pero parece que ten que ver coa autoconsciencia das mulleres da sua opresión, porque os homes están suxeitos tamén ás normas de género, pero non somos tan autoconscientes nem temos reflexionado o desexable sobre as nosas problemáticas", suxire Rubén Mariño. Que a loita polos dereitos dos animais se adoita vencellar a unha cuestión emotiva (e non de xustiza) e "está esa idea de que as mulleres son mulleres se empatizan e falan de sentimentos".

E a tenreira cruda, o filete de carne, a hamburguesa, o venado, o coello, o ovo duro, os ovos revoltos: no extremo máximo da masculinidade. O leite, o peixe, o sushi, o chocolate, a ensalada de poio, os melocotóns: máximos representantes do feminino. É a conclusión do estudo que encabeza Paul Rozin, profesor de psicoloxía da Universidade de Pennsylvania, que evaluou mediante probas como a asociación de palabras a asociación mental que experimentan as persoas ao relacionar comida e xénero. Situou así alimentos nun espectro que opón o masculino do feminino, demostrou así que estamos condicionados psicoloxicamente a relacionar ideas e conceptos con cuestións de xénero. 

De asociacións mentais parece que vai a cousa. Segundo Rubén Mariño: "as mulleres non teñen tan imposto socialmente o consumo de carne porque está esta idea de que se coidan e eran recolectoras e os homes de verdade comen carne porque van cazar a carne ao supermercado, do mesmo xeito que antes a cazaban no bosque". Pero o estereotipo histórico do home cazador xa quedou en entredito cando a través de prospeccións arqueolóxicas no que é ahora Perú descubriron e concluíron que entre o 30 e o 50% dos cazadores de América do Norte e América do Sur no Pleistoceno Tardío e no Holoceno eran mulleres. Un estereotipo histórico, logo xa desmentido, pero aínda vehiculado.

"Eses individuos, os animais, son medios para un fin, para conseguir facer o rito de paso que demostre a túa hombría. E ese lugar cédeselle, por cortesía, aos homes. Para que eles poidan performativizar ahí a sua identidade, igual que se lles cede o posto de cociñeiros nas parrillas, controlando as brasas, a volta e volta da carne, e igual que ás mulheres se lles da ese espazo de realización como mulleres no contexto da moda, a maquillaxe e demais arbitrareidades. Nós temos que demostrar ese poder e elas a belesa", di Rubén Mariño.

Dende o punto de vista sociolóxico, afirma Iria Vázquez Silva, os homes aprenden e socializan como homes baixo a lóxica da dominación. Isto é, tendo en conta que un domina aquilo que é inferior: a natureza, os animais. "É unha reacción patriarcal que se reafirma desa forma, e penso que neste aspecto hai moito traballo emocional que facer", sinala. Para Rubén Mariño ten que ver cunha dificultade: "as mulleres teñen moito traballo feito nese ámbito, de reflexión previa de dous séculos, pero nós non temos esa experiencia de reflexión. De mirar para dentro, de analizar os mecanismos...os homes viven máis alonxados dese mundo que ten que ver coa reflexión persoal".

No xogo da dominación aparece, necesariamente, un obxecto dominante e outro dominado. Dous elementos xuntos, loita de contrarios. Como un estereotipo que, ao representar algo, invisibiliza todo aquilo que non representa: estigmatiza. Diso, de revelar os mecanismos de control cos que operan as imaxes, vai o traballo da artista visual e experta en comunicación e xénero, Yolanda Domínguez. Do que invisibilizan e do que visibilizan os discursos, porque a través da representación os estereotipos normalizan aspectos que non son necesariamente positivos. A fotografía de moda, por exemplo. A violencia como recurso.

"O que a min me preocupa é cando os nenos e nenas ven esta publicidade, porque cando somos adultas xa temos certa capacidade crítica pero os nenos e nenas, que están creando a súa socialización, pois están creando o seu mundo a través do que acontece nos medios de comunicación e na publicidade", comenta Iria Vázque Silva.

UN MUNDO SON AS IMAXES QUE TEMOS DO MUNDO

Iria Vázquez Silva lembra tamén aquilo que a feminista antiespecista Carol Adams deu en chamar referente ausente. Un concepto que introduciu hai xa décadas en A política sexual da carne que fai alusión á publicidade que fragmenta/cousifica os corpos para presentalos preparados para o consumo. A finalidade: non identificarse, non empatizar co suxeito/animal que estás a consumir. "A publicidade coas mulleres faise dun xeito semellante, mostra corpos en posturas surrealistas e sen iniciativa propia, cousificados dun xeito similar a como se fragmentan ás veces os produtos animais". De foodporn fala Rubén Mariño.

É un pequeno exemplo do que un atopa cando busca o termo en YouTube, entre moitos outros vídeos nos que, destaca o integrante de grupo Micromachinhos, vemos barbacoas ou hamburguesas que en raras ocasións cociñan mulleres. E non parece illado o que somos, facemos, do que vemos. Os estereotipos de xénero funcionan mediante a asociación regular de certos rasgos para homes e mulleres, escribe Francisco Screti en Carne, carbón e collóns. Pero esta regularidade, di, non só describe senón que tamén prescribe: establece normas. No seu traballo analiza seis anuncios publicitarios da compañía cárnica Bell, analiza a representación da masculinidade na sociedade contemporánea suíza.

Todos os spots analizados responden a un mesmo esquema: comezan cun home nunha situación "rara" que acaba cando o home recibe na cara un saco de carbón, o home reacciona desconcertado e dase conta de que o que estaba a facer era extraño, e xusto despois le no saco de carbón co que lle golpearon na cara "homes, volvede á parrilla". A situación restablécese, o home e a carne, a satiafacción. Unha norma.

 

Bailar, ver películas románticas e chorar, cantar no karaoke cun xersei rosa, desfrutar o Barbie Girl. Son todo cousas de mulleres. E asar é cousa de homes. A premisa é, entón, que hai cousas de homes e cousas de mulleres.  E a conclusión: homes, volvede a asar carne, porque para ser homes os homes deben facer cousas de homes.

 

Yolanda Domínguez, autora de Maltito estereotipo, explica que é tan difícil escapar dos estereotipos que chegamos a interiorizalos ata o punto de valorarnos en función desa imaxe simplificada que non nos representa. A facer o que sexa para non quedar fóra desa parcela que nos foi asignada.