As xoias que encontrou Rosalía

Rosalía de Castro amaba con toda a dificilmente medible paixón do seu corazón á xente da súa terra galega. Ese agarimo intenso que resulta máis raro atopar nos artistas actuais ela expresouno unha e outra vez nas súas obras, pero tamén doutras maneiras. Unha delas aparece de forma inequívoca nunha parte do seu legado que non é coñecida e que seguramente estaba inédita, talvez por non ser probablemente da súa autoría.

Por Ramón Torrado | Boiro | 03/04/2014

Nas entrañas dun arquivo galego gárdanse obxectos e manuscritos da familia Murguía–Castro. Escritos pola man da cantora do río Sar hai poemas – algún tan famoso como “Adios ríos, adios fontes” – e tamén cantigas como as que ela glosou para crear o seu libro titulado Cantares gallegos. Estas cantigas son maiormente de catro versos, pero tamén as hai de un, de dous, de cinco e de oito versos. Hai trinta en total e aquí quero compartir cos lectores dez destas cantigas que Rosalía debeu recoller do pobo que tanto amaba.

1. A primeira é de ton burlón:

O meu homiño foise por probe

Deixou un fillo

E tapou dezanove

Gracias a Dios, e à todos los santos

Siquera me dixo de quen eran tantos

 

2. A segunda, de amor, é algo truculenta:

Costureiña bonita

Dame un alfiler de plata

Para quitar unha espiña

Do corazón, que me mata.

 

3. A terceira cantiga é sobre o amor á terra:

Os aires da miña terra

Son aires do meu contento;

todo canto teño dera

por ir nas alas do vento.

 

4. A cuarta, de amor moi sentido, tamén é truculenta:

Eses teus ollos meniña

Son lancetas de sangrar:

Os meus che queren dar vida,

Os teus me queren matar.

 

5. A quinta, máis estraña, é de fortes paixóns:

Silva verde no me prendes

Que ni estou na miña terra.

Nunca silva me prendera

Que non me vengase d’ela.

 

6. A sexta é unha galantería:

As meniñas do Ribeiro

Eu direi o que elas son

Delgadiñas de cintura

Alegres de corazón

 

7. A sétima ten un nome propio:

Peruchiño anda no monte

C’a capa toda furada

Deixate andar Peruchiño,

Quen mal anda, mal acaba.

 

8. A oitava, variante dunha coñecida xota, é algo gastronómica:

Dame da pera que comes

Da mazancera bocadiño,

Da tua boca unha fala

Do teu corazon un cariño.

 

9. A novena traerá ledicia á xente de dúas vilas:

Este pandeiro que toco

Ten os aros de sanguiño

Si se toca en Ribadavia

Resoara no Carballino

 

10. A décima cantiga é un lamento amoroso:

Por unha noite de gusto,

Meu corazon, na verbena,

Por unha noite de gusto,

Dechesme un cento de pena.

 

Como quen se interna nun bosque tupido e atopa unha capela bonita e algo rústica que igual precede ou non a unha fermosa catedral, así pode sentirse un vendo estas pezas. Son en certo modo semellantes ao proceso polo cal unhas melodías saídas do pobo levaron a grandes compositores como Johannes Brahms, Leoš Janáček, Béla Bartók e Antonín Dvořák a crear obras mestras da música clásica.

Hai que preguntarse por que o Destino quixo que estas cántigas chegaran ata nós. O marido de Rosalía, Manuel Murguía, era un home, por dicilo con diplomacia, controlador. Que estes versos pasaran a súa peneira igual quere dicir que lle gustaban. Non hai neles a vulgaridade nin o machismo – elemento este último que se aprecia nalgúns escritos do propio Murguía – característico, por exemplo, de moitos ditos e refráns. Ó contrario, hai unha elegancia serena nestas composicións, que ademais se ven reforzadas, como nas cántigas segunda, cuarta e quinta, por efectivas metáforas. As metáforas das lancetas, do alfinete e da espiña dan unha idea moi elocuente do sufrimento por amor.

No caso de que ningunha destas cantigas sexa obra da propia Rosalía, o máis probable é adxudicar a súa autoría aos versificadores anónimos que despois ven repetidas as súas inspiracións polo pobo. É posible que a aínda non ben ponderada Choíña, unha anciá que era a nai dunha criada que traballaba nese refuxio económico e espiritual para Rosalía que foi o Pazo de Hermida en Lestrobe, fose realmente unha cornucopia de transmisión popular para a cantora do río Sar. Pode ser que non sempre fose para ben, no caso de que fora esta muller quen contara a Rosalía o costume – que tal vez só era unha especie de “lenda urbana” e nunca existiu na realidade en vilas costeiras galegas – da chamada prostitución hospitalaria, sobre a cal escribiu ela e que causou graves problemas en 1881 á nosa autora, en forma de acusacións e ofensas que puideron ser desencadeantes do poema “Grito de horror” que eu fixen público no suplemento “Fugas” da Voz de Galicia.

Con toda probabilidade, porén, os coñecementos da Choíña foron enriquecedores para Rosalía. Esta muller e a súa filla eran de Laxe, e pode considerarse unha sorte de xustiza poética, ou quizais só é unha mera coincidencia, que co tempo esa pequena vila sería o escenario da serie de televisión galega máis recoñecida: Mareas vivas.

O día 24 de febreiro do 2014 tivo lugar no Instituto Virxe do Mar de Noia un acto literario en conmemoración de Rosalía. Este instituto é o artífice da admirable revista Casa da Gramática, que publicou o meu artigo “Negra ausencia de contento” onde din a coñecer o poema inédito de Rosalía titulado “Dincho o corazón na man”. A excelente organización encabezada polo director Xavier Castro, a elegancia e a graza do alumnado e do público asistente fixeron que resultara emotiva e preciosa a que foi a miña primeira elocución en público, a carón dos outros participantes o director Castro e o Presidente da Real Academia Galega Xesús Alonso Montero e o Secretario da mesma Henrique Monteagudo.

Nesta conferencia conxunta, quero engadir para rematar, afirmei que os xenios teñen a calidade de proxectarse no tempo. Rosalía era un xenio e o seu legado segue vixente e merece estudos críticos coma os recentes de María Pilar García Negro, Anxo Angueira, ou un grupo de investigadoras coordinadas por María do Cebreiro. Tamén dixen nese acto que Rosalía é un cadro escurecido por sombras. As sombras serían aqueles que ben ou mal pensantes manipularon, terxiversaron, mutilaron, roubaron, agocharon ou interpretaron interesadamente o legado rosaliano. Tócanos a todos os rosalianos intentar aportar pezas para facer por completar o quebracabezas que era ela. En “Grito de horror” a poeta alude á iniquidade dalgúns ricos e poderosos. En contraposición, na súa obra, ela defendeu a dignidade da xente humilde e da máis necesitada ou marxinada. Estas cantigas, que tamén describen e defenden os sentimentos do pobo, igual só son como as xoias do seu verdadeiro retrato, non parte do rostro, pero poden axudar un pouco a que nos acheguemos á verdadeira Rosalía.