A urxencia de poder detectar o Párkinson no sangue: estímase que nos próximos 25 anos os pacientes vanse triplicar

O párkinson é unha enfermidade neurodexenerativa, crónica e progresiva, é dicir, que dende o seu diagnóstico vai avanzando a peor, de maneira máis ou menos lenta en función do background do propio paciente, do estadío no que se detecte ou dos tratamentos que se lle vaian administrando, non só farmacolóxicos, senón tamén terapias non farmacolóxicas (como fisioterapia, logopedia, terapia ocupacional...). E, a pesares de que case todo o mundo ao falar de párkinson identifica a enfermidade con tremores, non todos os pacientes con párkinson van tremer, pero si que todos van ver afectado o control dos seus movementos. En España estímase que hai actualmente unhas 160.000 persoas diagnosticadas de párkinson (unhas 13.000 en Galicia), pero este número non é real, pois de seguro que hai moitos casos sen diagnosticar.

Dese total, o 70 % de diagnósticos dáse en maiores de 65 anos, sendo o factor de maior risco a vellez, mentres que só un 15 % é diagnosticado antes dos 50 anos. Tal e como contou a investigadora do CiMUS Ana Isabel Rodríguez Pérez no festival de divulgación científica Pint of Science celebrado a pasada semana en Santiago de Compostela, "estímase que antes dos próximos 25 anos o número de doentes con párkinson vaise triplicar". Tendo en conta isto e que, actualmente, a enfermidade tarda en diagnosticarse entre 1 e 3 anos e que, aínda cando o diagnóstico o fai un neurólogo experto con moita bagaxe ás súas costas, "a taxa de erro está entre un 10 e un 15 %", o grupo de investigación do que forma parte, o Grupo de Neurobioloxía celular e molecular da enfermidade de Párkinson, plantexouse nunha das súas liñas de investigación a necesidade de atopar un biomarcador no sangue que permitise rápida e eficazmente detectar o párkinson en estadíos precoces.

E é que entre os seus síntomas atópanse, fundamentalmente: a lentitude de movementos; a rixidez, algo que tamén terá repercusión na súa expresión facial, pois os pacientes non xesticulan, coma se levasen posta unha máscara, pero, especialmente, terá repercusión nos seus movementos, pois non poderán manipular con facilidade moitas cousas e custaralles facer tarefas cotiás como abrocharse os botóns ou escribir: "os enfermos de párkinson teñen unha letra moi característica, que é moi pequeniña e soe ir en diagonal"; o tremor, que non ten por que aparecer en todos os pacientes; as alteracións na postura, porque como lles custa manter o equilibrio botan o corpo cara diante ao andar; os pasos curtos e moi rápidos, chegando a non ser quen de frear logo; o freezing ou conxelación, non sendo capaces de poñerse en marcha cando queren, "como se tivesen os pés pegados ao chan". 

Pero antes da chegada de todos estes síntomas, hai outros que poden servir tamén de alerta temperá, como explica Rodríguez: a perda do sentido do olfacto, "que antes da chegada da covid era algo moi característico dos enfermos de párkinson"; os problemas para durmir; o estreñimento; a depresión; a somnolencia durante o día; as alucinacións; o descenso da presión arterial; aos que hai que sumar a psicose cando a enfermidade está xa moi avanzada.

Por que chega a desenvolverse o párkinson? Rodríguez indica que "se fixésemos un corte transversal da cabeza á altura das orellas, o que veríamos dentro é o mesencéfalo e, nel, é onde están as neuronas que morren cando unha persoa ten párkinson". En concreto, explica que "se trata dunhas neuronas características, de cor negro nos humanos, que se encargan de fabricar un neurotransmisor: a dopamina". "Cando comezan a morrer o noso cerebro queda con baixos niveis de dopamina e non é quen de comunicar esas neuronas con outras neuronas, polo que se dán desordes no movemento", apunta. A pregunta sería: por que morren esas neuronas e non outras? Lamentablemente, a investigadora confesa que "a día de hoxe aínda non se sabe".

O que si se sabe, como indica a investigadora do CiMUS é que "entre un 10 e un 20 ou incluso un 30 % dos casos de párkinson son xenéticos". Ademais, "tamén está moi probado que inflúe a exposición a determinados pesticidas"; a "sinucleinopatía, acumulación anormal de agregados de proteína alfa-sinucleína nas neuronas, fibras nerviosas ou células gliais"; o "estrés oxidativo", causado por un desequilibrio entre a produción de especies reactivas do osíxeno e a capacidade dun sistema biolóxico de neutralizar rapidamente os reactivos intermedios e reparar o dano resultante; e "a neuroinflamación". Esta última rompe co funcionamento normal do cerebro. Como explica Rodríguez, "no cerebro temos células gliais, como a microglia, encargada de fagocitar e eliminar todo o tóxico e outras, como a astroglia, que serven de soporte nutricional á neurona e axudan a protexer o sistema nervioso central xa que forman parte da barreira hematoencefálica que o ailla da periferia. Pero hai veces nas que "a astroglia e a microglia comezan a traballar de forma esaxerada e esa microglia que só debería ir cara patóxenos empeza a destruír tamén neuronas sás".

En resumo, hai mil camiños para chegar á enfermidade do párkinson ata que as neuronas desaparecen e, a partir de aí, é cando se dá o diagnóstico e a progresión da enfermidade cara adiante, xa sexa máis rápida ou máis lenta, pero sen deterse. E haberá tres etapas diferenciadas. En primeiro lugar, a etapa preclínica: "A morte das neuronas xa empezou, pero non hai ningún signo clínico que nos faga pensar que poden estar morrendo, porque o noso sistema nervioso central é quen de compensar as carencias iniciais". A continuación, viría a segunda fase: a prodómica, que é cando "comezan a aparecer algúns síntomas como o estreñimento, a perda de olfacto, alteracións no humor... non os temos por que asociar necesariamente co párkinson, porque son síntomas moi difusos". Con todo, a investigadora asegura que hai un síntoma que está comprobado que é moi premonitorio do párkinson: "alteracións na fase do soño REM, con soños moi vívidos, nos que o futuro paciente vive con moita intensidade o que está soñando, grita, patalea e mesmo pode chegar a caer da cama ou pegarlle á persoa que ten ao lado". 

E a terceira etapa sería a clínica, que xa é cando o paciente se diagnostica. Neste caso Rodríguez advirte que "sábese que cando o neurólogo é quen de diagnosticarnos, máis do 50 % das neuronas dopaminérxicas do noso cerebro xa morreron", de tal xeito que "cando o neurólogo chega á conclusión iso xa é un campo de batalla: as conexións entre neuronas mesmo chegaron a desaparecer nalgúns casos nun 80 %". E é que ata ese momento o noso sistema nervioso foi quen de compensar esa falta de dopamina e de conexións. Loxicamente, para tratar de mellorar a calidade de vida do paciente, "o que nos interesa é poder detectar o párkinson antes da etapa clínica, porque aínda non morreron todas as neuronas e podemos comezar con terapias e medidas neuroprotectoras". Pois, como asegura Rodríguez, se algo está claro é que "unha neurona morta non a resucita ninguén", pero "se as protexemos e evitamos que morran, se evitamos que a microglia vaia cara elas, temos moita marxe de manobra".

Unha vez diagnosticada a enfermidade vanse sucedendo varios estadíos, falándose tradicionalmente de 5: no estadío 1 a enfermidade é unilateral; no 2, é bilateral, pero non hai aínda perda do equilibrio; no 3, é bilateral e xa comeza a alteración do equilibrio, o paciente xa se encorva para manter ese equilibrio, pero aínda é independente; no 4, o paciente comeza a presentar incapacidade e precisa axuda para moverse, con andadores ou bastóns; e, no 5, a persoa xa é completamente dependente e precisa axuda para todo. Hai algunha forma de tratamento para evitar este avance? Como explica a investigadora do CiMUS "o tratamento que temos non é curativo, pero si que se consegue mellorar a calidade de vida dos pacientes e facer a enfermidade moito máis levadeira".

Cal é o fármaco por excelencia empregado cos enfermos de párkinson? A levodopa, que leva dopamina, aportándolla ao cerebro que non é capaz de segregala por si mesmo dende fóra. Con todo, este fármaco ten un problema a longo prazo: "dependendo do paciente rematarán por desenvolverse disquinesias, é dicir, movementos erráticos que non é quen de controlar nin de parar". Por poñer un exemplo coñecido, Rodríguez apunta a Michael J. Fox, o actor de 'Regreso al futuro' ao que lle diagnosticaron párkinson con 29 anos e que agora, con 60, sofre disquenesias. Así que, en conclusión, o párkinson non se cura, pero si se trata. De feito, a investigadora lembra que no Complexo Hospitalario Universitario de Santiago (CHUS), "aplican unha técnica que consiste en queimar un núcleo a nivel cerebral e unilateral para eliminar o tremor do paciente, o cal, a pesares de que é un tratamento sintomático, non unha cura para o párkinson, mellora moito a súa calidade de vida". 

Tendo en conta a alta tasa de diagnóstico erróneo e o tardío dese diagnóstico, Rodríguez considera que "sería bo que os clínicos dispuxesen dunha ferramenta bioquímica que lles permitise avalar o seu diagnóstico clínico", polo que "existe a necesidade urxente de descubrir e identificar biomarcadores temperás, viables e precisos para poder diagnosticar a enfermidade". E, dende o CiMUS, levan anos traballando na identificación de biomarcadores no sangue: "Collemos mostras de sangue de pacientes con párkinson e de pacientes sás e validamos o biomarcador". Como explica a investigadora, "un biomarcador ten que cumprir unha serie de características: ten que ser fiable, accesible e económico, pero sobre todo fiable". No caso do biomarcador investigado dende este centro, Rodríguez afirma que "xa estamos tendo algúns resultados".

"As neuronas comunícanse entre eles e con outras células emitindo vesículas: esas vesículas saen dunha célula e van a outra, e teñen unhas características que as fan únicas, porque son un fiel reflexo de como está a célula de orixe: se a célula está sá, nesa vesícula atópanse características de células sás, pero se hai xa proceso dexenerativo, atoparemos biomarcadores", explica Rodríguez, que engade que dende o CiMUS non se centraron en calquera tipo de vesículas, senón nunhas especialmente interesantes porque "ao ser moi pequenas, de menos de 200 nanómetros, poden chegar ao sangue, de tal maneira que se poden extraer del e analizar o seu contido". En concreto, asegura que "as vesículas de células cerebrais de pacientes de párkinson son diferentes ás vesículas dunha persoa sá".

Con todo, e sabendo que á enfermidade do párkinson se chega por múltiples vías, os investigadores son conscientes de que "un único biomarcador non vai ser capaz de diagnosticar, polo que o que queremos é atopar un panel de múltiples biomarcadores, e niso estamos". "E estase conseguindo", afirma Rodríguez, que explica que "o procedemento sería: no cerebro temos neuronas, microglia e astroglia, as células comunícanse unhas con outras emitindo vesículas, pero as que nós buscamos son as que poden atravesar a barreira hematoencefálica e chegar ao sangue, logo aillámolas no sangue e contamos cunha tecnoloxía que permite analizar o seu contido con moita precisión". Deste xeito, "pretendemos identificar individuos sás que aínda non manifestaron a enfermidade, pero que teñen risco de desenvolvela".