Margarita Ledo: "O feminismo non é unha cuestión de xénero biolóxico, é unha cuestión de toma de posición"

-'Prefiro Condenarme' é descrito como unha visibilización desde a clase e xénero, libertade afectivo-sexual das mulleres do común durante a ditadura franquisma. Cal era a diferenza entre a sexualidade das mulleres do común coas mulleres das clases medias-altas e altas durante o franquismo?

As mulleres de clase media-alta e clase alta tiñan máis posibilidades de relacións sen barreiras e ás mulleres do común era un dereito que non se lles recoñecía, a nivel social quero dicir porque a nivel institucional non se lle recoñecía a ninguén. O adulterio era un delito tipificado como especificamente feminino e que normalmente era xulgado tras unha demanda do marido, tamén podía usarse para desfacerse da muller. Hai pouco comentáronme que o Centro Psiquiátrico de Conxo estaba cheo de adúlteras pois se alguén rompía con esa norma do matrimonio, obviamente estaba tola. A pena que impoñía o tribunal era de seis anos de cadea e tamén había a pena específica feminina por abandono de fogar. Estas regras aplicábanse moito sobre as clases populares, as clases traballadoras, mais isto non significa que dentro das clases altas se enviase ás mulleres a “lugares de repouso”. O patriarcado tiña vías abondo para desfacerse das mulleres se había unha situación incómoda. Esta maneira de proceder durou máis que a ditadura, pois o divorcio en España é do ano 1981. Un exemplo foi unha reportaxe de RTVE sobre unha traballadora do Besós que levaba tempo separada do home. Este denuncia á muller por adúltera para sacarlle a filla e o xuízo celébrase en 1976 e ella é defendida por avogadas e mulleres do movemento feminista. O xuízo contra a protagonista do filme foi en 1972. A reportaxe estivo censurada por dous anos en RTVE e non se emite até o 1978. Isto dá idea sobre a censura e o velado existente na España contemporánea, pois non hai moito tempo. Tamén existe a idea de que o adulterio era un delito que xa non está tipificado mais no estado de Nova York foi despenalizado este verán de 2024. A persecución ao corpo da muller, de con quen se relaciona e da súa sexualidade é unha constante a través da historia.

-Os homes podían ser denunciados por adulterio? Tiñan as mesmas penas que as mulleres?
O delito dos homes era amancebamento e non estaba penado.

-Como se reconstrúe un período da historia e en concreto sobre a historia afectivo-sexual, da xente do común?
Mediante o relato das protagonistas ou mediante ese relato e consultar arquivos, coas actrices que incorporan papeis de mulleres moi próximas á mesma protagonista, mulleres que a axudaron moito e coas que se identificaba moito. No cinema documentario este tipo de elementos son os que constrúen e visibilizan a historia, senón sería unha novela.

Hai pouco comentáronme que o Centro Psiquiátrico de Conxo estaba cheo de adúlteras pois se alguén rompía con esa norma do matrimonio, obviamente estaba tola

Margarita Ledo | Fonte: Moncho Mariño

-Tamén busca traballar sobre o corpo como “un documento”. Como se consegue crear un documento mediante o corpo?
É o corpo-arquivo, isto é, no momento en que ti recordas algunhas cousas e outras non, aí estás dando a proba do teu arquivo persoal, aquilo que volve a normalizarse e co que te explicas a través deses relatos. Isto é así porque no corpo queda todo escrito mais para construír o relato a partir dese arquivo cada persoa fai a súa narrativa e iso é algo que a min me interesa tamén.

-Ademais do corpo da muller tamén está o corpo social que a arrodea, polo menos dentro do filme.
Sobre todo están os documentos recuperados do que era Ferrol, Maniños, Fene e o Pontedeume daquela época. Sobre todo porque se recuperaron arquivos importantes, moitos inéditos.

-Se o adulterio era un delito tipificado e punible, a violencia física estaba máis que normalizada, estaba institucionalizada.
Desde logo, mais o filme non é unha recollida de testemuños sobre malos tratos. Tampouco a protagonista está vitimizada, ela saíu adiante e esa actitude de non victimizarse é importantísima. Eu a frase que odio é: “estamos con las víctimas”. Non é así, haí que crear medidas, pedir recursos ás institucións, educación á sociedade e mudanza das mentalidades, todo iso non se fai e despois aparecen programas de televisión como aqueles onde se dicía o de “compartir su dolor”. Mais insisto, esta muller nunca se vitimizou.

O delito dos homes era amancebamento e non estaba penado

-Cando fala da “frustración vital” dentro do documentario, tamén se está a referir da frustración sexo-afectiva dentro do matrimonio, non encontrar a sexualidade dentro da parella como esperaba esa persoa?
Neste caso non parece así. Era unha rapaza que casa con 16 anos namorada e que ten o primeiro fillo despois de dous anos de casada. Non dá a impresión de haber unha frustración afectivo-sexual senón porque hai un xiro na posición do home por varios motivos que o converten nun maltratador. Ela faille fronte e di para si que se vai namorar dalguén ante esta situación.

-Aínda que había mulleres que a apoiaron, existía sororidade entre as mulleres do seu redor cara ela?
Non, non existían esa sororidade, as outras nais non deixaban ás súas fillas xogar coa filla da protagonista, a que tivera co amante. As outras nenas preguntáballe con malicia a esa pequena: “como está teu pai?”, e ela contestaba: “Non son filla dese home”. No filme podemos ver como a protagonista tiña recursos para enfrontarse coas situacións que se lle presentaban e tamén llo trasladaba a todos os fillos. A sociedade era moi amolada, mais tamén había persoas concretas que entendían a situación, persoas solidarias. Tamén chegaron a preguntarme: “era unha muller feminista?”, non, e ademais tampouco tiña noción naquel momento do que era o feminismo. Na práctica era unha muller que manifestaba o desexo de que ninguén mandase nela.

Eu a frase que odio é: “estamos con las víctimas”. Non é así, haí que crear medidas, pedir recursos ás institucións, educación á sociedade e mudanza das mentalidade

-Isto sona case medieval, mais a protagonista foi xulgada por un tribunal eclesiástico.
Certo, porque tiña xurisdicción civil, estaban equiparados cos tribunais civís na primeira instancia, podías ir por un lado ou polo outro e dependía de onde se puxese a denuncia.

-Como puido defenderse diante dunha institución tan machista como a Igrexa?
Iso é o que me sorprendeu que o tribunal eclesiástico lle dese a razón a ela e lle dese a custodia dos fillos, deixoulle a casa e tamén que o marido lle pagase unha mensualidade, nunca pagou. Todo isto sorprendeume tanto que me levou á película que ao final lla dedico ao vicario xudicial, Manuel Calvo Tojo, un home moi singular. Mesmo os argumentarios del son estudados na Universidade Pontificia de Salamanca.

-A frase “a floración radiante do meu sexo ou a caverna que se me ofrece”. Esa floración era saír dese círculo que tiña co seu marido? E logo hai outra frase que di: “o que calo é aínda peor”.
É dun poema de Eva Veiga que está feito para o filme e ademais é un xenérico porque se refire a ela ou a calquera persoa. A segunda é unha frase dun personaxe importante para a película, Antígona, que tamén enfronta regras como cuestionar a Creón e é ela quen di esa frase anunciando a destrución dalgunha maneira.

-Outra frase é “ide e contádello a todo o mundo”. Esa é a misión que asumiu con este filme?
Esa tamén é outra frase de Antígona, a de Sófocles, nunha tradución que fai Bertol Brecht. Na obra de Sófocles, Antígona quere recuperar o corpo do seu irmán que sofre a condena de non ser enterrado, quedará vagando eternamente polo mundo. Logo está a irmá de Antígona, Ismena, quen ten unha mentalidade diferente: “non podemos enfrontarnos (a Creón), así imos condenarnos”. Depois, durante o xuízo, Ismena cambia de idea e dille a Antígona: “quero poñerme do teu lado” e a outra responde: “é moi tarde para facelo, vai e cóntao”. É dicir, para Ismena é tarde para morrer na caverna, cousa que lle ocorrerá a Antígona. A misión de Ismena é contar todo canto sucedeu, algo importantísimo. É a visión de Sófocles pasada por Brecht.

-No tráiler hai varios símbolos: unha machada ou unha estrela de mar e un peixe collidos na man dunha mariscadora. Pódense facer intrepretacións destas simboloxías?
Completamente, eu sempre digo nas presentacións que hai homenaxes internas ás cineastas que me trouxeron até aquí. Poden ser determinadas escenas, determinadas escenas e iso pode levar a 'L´Agent' de Bresson, a machada é real, forma parte da historia do filme, non está por casualidade. O peixe e a estrela de mar é unha referencia a Maruja Mallo, o mesmo que hai referencia a pintores locais da área de Ferrol, da mesma maneira que está Luisa Villalta, Eva Veiga e Mónica Denut, o mesmo que Kaurismäki, na cafetaría 'Brasilia', onde a protagonista se vía co seu amante, puxemos de mural 'Mónika' de Bergman, tamén unha adúltera. Outras referencia é a cita de Maite Gargallo no inicio do filme, unhas palabras sobre os delitos especificamente femininos. Gargallo recomenda que as mulleres citen ás mulleres porque, primeiro, é unha maneira de coñecer ese pensamento e de continualo. As citas son tamén algo de amor porque para min representan algo que quero e me interesa.

-Por que tanto medo á emancipación da muller?
É un medo que se manifestou desde o poder en diferentes épocas. A cuestión era esta: o patriarcado ten que dominar o corpo das mulleres.Outra das cuestións é o poder de decisión na propia sociedade e as mulleres o que reivindican é ter voz. Hai unha década asistín a unha convención en Londres sobre as mulleres africanas. Daquela África era todo un territorio en guerra pola minaría, países enteiros convertidos en territorios de mercenarios por un dólar por día. Elas, as mulleres africanas, reivindicaban estar nas mesas de negociacións. O título da convención era “As Mulleres como Arma de Guerra” debido ás violacións, torturas e cousas atroces. Esas mulleres dicían “non queremos que nos representen, queremos estar onde se negocia” e iso é o que non quere o patriarcado. Todo iso se soluciona cun cambio de mentalidade, o feminismo non é unha cuestión de xénero biolóxico, é unha cuestión de toma de posición. É cuestión de darlle a volta a valores que nin sabes que os tes e por iso tamén se manifesta en todas as clases sociais, é transversal. Existe tamén un medo a aqueles roles que se lles asignaban e logo se foron trasladando. Isto empeza cando lle cortan a cabeza a Olimpia de Gouges, a primeira que escribiu 'Os Dereitos da Muller' fronte 'Os Dereitos do Home' ligados á Revolución Francesa. Cando a pasan pola guillotina é cando di: “libertade, cantas atrocidades se fan no teu nome”. A partir do século XIX as cousas cambian e inventan o 'amor romántico', non é como no Medievo que era sometemento, mais si inventan outro tipo de dependencia que chega até hoxe. Ao final isto resúmese en que as mulleres non serven para determinadas cousas, teñen que cumprir determinadas funcións, debemos controlar como manifestar os afectos e ademais “a ver a que profesións acceden”. Hai unha estructura onde converxen varios elementos e esa estrutura vaise esfarelando e quen a construiu entra en pánico. É como sucede co neoliberalismo, está en pánico ante os efectos do cambio climático mais sabíao perfectamente. Non se creou un sistema harmónico, puido crearse mais o afán de expansión, a necesidade de ter corpos para a guerra e para o traballo non o permitiu. Facían falta fábricas de producir xénero humano. Esa é a razón nuclear e de aí vén o resto.

-Con este filme quere enviarlle unha mensaxe ás novas xeracións de mulleres, algo como “até hai nada, aínda sucedía iso”?
Por unha banda enviar esa mensaxe de que non hai moito ocorrían cousas así. Ademais, que non se deixen atrapar pola memoria curta, e menos pola Intelixencia Artificial. Con todo, é máis un filme coa intención de facerlle pensar a calquera sociedade sobre aspectos que ás veces non temos en conta. Por comodidade, porque se esquece, porque non sabían nada. Aínda así, non falaría de mensaxe neste sentido pois o que me dá traballo non é a parte de contido senón a de darlle forma e como ese contido non se degrada cando se formaliza. Por iso, cando falo da memoria ou das novas espectadoras e persoas que se achegan a ver os filmes, sempre traballo con materiais da época, busco até o infinito, senón non empezo e aí tiven sorte de conseguir cousas moi boas, mesmo no que é a súa realización técnica. Despois o traballo é unir uns traballos con outros para que se cree esa sororidade entre materiais. Iso é o que me preocupa, a boa conxunción entre os materiais. Non busco a singularidade, non me gusta o collage no que o fago eu, no meu cinema, se aparece iso corto e paro. Tamén me interesa se hai algunha mensaxe: atentos á diversidade, atentos a materiais pobres e materiais máis ricos, ao que se di, ollo co que se di pois ao mellor é falso, co que se oculta pois pode estar aí toda a verdade. Iso é que me interesa porque, dalgunha maneira, é o propio proceso que, dalgunha maneira, me vai tocando para facer o filme.