De Ribeira a Orihuela

Cando era pequeno ás veces a miña nai levábame con ela. Os sábados de hai case 50 anos, na vila xuntábase unha chea de xente que viña dos arredores a vender os produtos de tempada, cultivados nas súas hortas: patacas, repolos, leitugas, grelos... Si polo diario a miña nai facía as compras na tenda de “Rosario”, os sábados ía á tenda de “Quinita”, á de “Carmen de Chuco”, ou á carnicería de Isolina. A min gustábame moito estar no medio daquel rebumbio mirando para todo, sorprendéndome de todo. Era aquel un mundo sen códigos de barras, sen caixas rexistradoras, un mundo no que as contas facíanse en pequenos anacos de papel de estraza ou no borde da paxina do mesmo xornal que se utilizaba para envolver. Algúns sábados tiña sorte, íamos ata unha tenda na que a filla da dona, un par de anos maior ca min, axudaba á súa nai. Eu estaba perdidamente namorado dela, era o único sitio onde desexaba que houbera moita xente para estar máis rato alí, mirándoa.

 

Cinco décadas despois sigo indo ao mercado coa miña nai. Os sábados que estou na casa desenvolvemos un ritual: primeiro ir ao super, antes de que esté ateigado de xente, logo achegámonos á praza do peixe, imos botar a primitiva e a mercar a prensa. Hai uns meses logo de coller uns medicamentos na farmacia, preguntoume: “Non tes presa, non?”. “Ningunha” respondín. “Pois vente que che vou ensinar unha cousa”. Díxomo con certo ar de misterio. Botamos a andar subindo pola rúa de Galicia en dirección a Padín. Foron apenas 100 metros antes de parar diante dunha casa moi humilde, de planta baixa, as fiestras pintadas de verde a dereita e esquerda da porta. “Mira”, díxome, sinalando unha sinxela placa na fachada. O texto que lin dicía o seguinte: “Aquí naceu, viviu e traballou Julio Silva Vilas. Barbeiro de profesión, escritor de vocación e republicano de corazón. Foi fusilado en Boisaca o 29 de xaneiro de 1937 por defender a democracia e a República. Memoria Histórica Barbanza. 16 de xullo de 2019”. 

 

Julio Silva era o mais novo, apenas 28 anos, dos cinco veciños de Ribeira que foron asasinados a madrugada do 29 de xaneiro de 1936 en Santiago de Compostela. Era membro de UGT e da Juventud Cultural Republicana. Xunto el estaban Manuel Fernández Sendón, piloto da mariña mercante, tamén afiliado á UGT e militante do Partido Obreiro Unificado Marxista, o POUM, o ano que o mataron cumpriría 31 anos; Eugenio Rodríguez Bilbao, médico, coruñés afincado na vila, membro do PSOE,  32 anos; José Lijó Louro, Pepe “O Cocheiro”, alcume que lle viña do seu oficio de chofer, membro do sindicato anarquista CNT, nado en 1900;  Jose Sieira González, o maior de todos, nacera en 1899, era mariñeiro e como Pepe “O Cocheiro” militante anarquista.

 

UGT, CNT, PSOE, POUM... non é difícil imaxinar que todos se coñecían. Ribeira nos anos 30 do século pasado non era unha vila moi grande. Non é difícil imaxinar tampouco que ata o 18 de xullo as discusións políticas entre eles eran frecuentes. Pero o 18 de xullo os cinco tomaron unha decisión: manterse leais á República, manterse leais os seus ideais de liberdade e xustiza, de defensa dos oprimidos, de democracia... Custoulle a vida. Julio, Eugenio, Manuel, José, Pepe foron detidos poucos dias despois do inicio do levantamento militar e sometidos a un xuízo farsa en Compostela, o 21 de decembro. As sentenzas estaban escritas. O seu crime: “Rebelión militar”. Unha broma macabra. Un espantallo.

 

Madrugada do 29 de xaneiro. Podemos sentir o frío que facía en Boisaca, podemos sentir a humidade que se cala nos osos, podemos tentar escudriñar as sombras, todo aínda escuro. Os cinco homes apenas vestidos cunha camisa, vemos os seus rostros marcados polos golpes, empuxados contra a tapia do cemiterio. Tal vez un último cigarro que un soldado que aparta a mirada para non miralos aos ollos sostén nos beizos dos condenados, apenas unhas caladas, hai presa por rematar. O pelotón cargando os fusiles, o ruído metálico do cerroxo, da bala entrando na recámara que resoa no silencio. As ordes rompen o silencio:  “Carguen, apunten... fuego”. Tal vez un último berro que os verdugos tardarán en esquecer: “Viva a República”, “Viva a liberdade”. Os corpos que se desploman sobre o chan  golpeados por unha, dúas, tres balas. O oficial que comanda o pelotón acercase, desenfunda a pistola, dispara cinco veces. Os cinco tiros de gracia. 

 

Eu ía, naqueles anos nos que en España comezaba a Transición, ao Colexio Bayón, apenas a uns minutos da nosa casa en Fondevila. A profesora de lingua e literatura era Doña Lola, Dolores Ares Prego, esposa de Carlos García Bayón. Doña Lola líanos poesía: Góngora, Garcilaso, Quevedo... Un día leu “Elegía a Ramón Sijé” de Miguel Hernández. A introdución e os primeiros versos quedáronme gravados: “En Orihuela, su pueblo y el mío, se me ha muerto como el rayo Ramón Sijé, con quién tanto quería.. Yo quiero ser llorando el hortelano...”. Debeu ser a primeira vez que escoite falar de Orihuela, lugar que despois busquei no Atlas Salinas que tíñamos na casa. Doña Lola brindounos a oportunidade de coñecer e escoitar por primeira vez poesía, a Hernández, tamén a Alberti, a García Lorca, a Machado. Co paso do tempo, xa na universidade, declarei a Miguel Hernandez o meu poeta preferido, xunto a Celaya e a Marío Benetti.  Hoxe os seus versos siguen a emocionarme como o fixeron nas primeiras lecturas, igual que as primeiras veces que os escoite, na voz de Doña Lola ou nas voces de Serrat ou Paco Ibañez. Escoitar “Andaluces de Jaen”; “Vientos del pueblo me llevan”; “Nana de la cebolla”; “Niño yuntero” ou “Para la libertad”, seguen a estremecerme.

 

Miguel Hernández defendeu a República, coa palabra e co fusil. Rematada a guerra, derrotada a República, foxe a Portugal onde e detido pola policía salazarista e entregado á Garda Civil. Posto en liberdade  de forma sorpresiva, pola intercesión de Pablo Neruda, volta a Orihuela onde é novamente detido e trasladado a Madrid para ser xulgado, como Jesús, Manuel, Eugenio, José ou Pepe “O Cocheiro” uns anos antes. En marzo de 1940 e condenado a morte. A sentenza é contundente.  O seu crime fora manterse fiel e loitar pola República. Outro xuízo farsa como moitos milleiros ao longo de toda a xeografía española. A pena de morte foi pouco despois conmutada pola de cadea perpetua grazas á intercesión do escritor José Maria de Cossío, moi ben relacionado con dirixentes do bando franquista, pero á vez amigo de moito tempo do poeta. A conmutación da pena de morte resultará ser outra farsa. As malas condicións de vida, a falta de asistencia médica nas distintas cadeas polas que pasa o poeta fanno enfermar. En marzo de 1942 morre de tuberculose na cadea de Alicante. Tiña 31 anos.

 

En Galiza, en España, seguen existindo centenares de vítimas en fosas comúns, existen moitas persoas das que nin sequera se sabe onde foron enterradas, centos de corpos sen identificar. O caso de Federico García Lorca, asasinado en agosto de 1936, e do que aínda nos se atoparon os restos para darlle unha sepultura digna debería ser motivo de vergonza para todas as institucións españolas, e para todos e todas nos.

 

Pero a vergonza non é algo que abunde nese país, e moito menos entre os partidos da dereita. Hai uns días a prensa fíxose eco dun novo feito que profunda na falta de respecto ás vítimas da represión franquista: o Partido Popular, con Vox, xuntos a unha, impediron no concello de Orihuela, vila de nacemento de Miguel Hernández, que o pleno aprobara unha moción na que se pedía ao Goberno do Estado a anulación do xuízo ao poeta, por ser o que todos sabemos que foi: un teatriño xurídico, unha auténtica parodia de proceso xudicial que ninguén cun mínimo de ética democrática pode dar por boa. Pero o Partido Popular e Vox de ética, dignidade ou respecto democrático sobrados non andan.

 

As vítimas e as súas familias esixen xustiza, e xunto a elas todos e todas as que creemos na democracia. A xustiza significa recoñecer o sacrificio deses milleiros de persoas asasinadas por manterse firmes na defensa da legalidade e da liberdade. Xustiza significa a anulación por esperpénticos dos xuízos farsa, significa a sepultura digna das vítimas, significa, tamén, o recordo do pasado. Significa honrar a súa memoria. 

 

Como sociedade necesitamos que Julio Silva, e os seus compañeiros; Miguel Hernández e todos e todas os e as que morreron nas cadeas franquistas non sexa esquecidos, necesitamos que pervivan na memoria colectiva,  na memoria social.  Esquecemento foi o que o franquismo quixo impoñer, como hoxe queren facer os que son os seus avantaxados sucesores. O esquecemento é unha vitoria do fascismo, e non o podemos permitir.