A cafeína contamina as rías galegas

A cafeína é un contaminante emerxente que se considera un indicador de contaminación humana que foi amplamente detectado en varios sistemas acuáticos, especialmente en augas continentais. Con todo, aínda non se determinou o alcance do seu posible impacto ambiental. Un grupo de investigadores de distintas institucións científicas do Estado determinou a presenza de cafeína e avaliou o risco ambiental que presenta esta substancia nas rías de Galicia. Os resultados indican que determinados puntos das augas galegas mostran altos índices de concentración desta substancia.

Esta substancia alcaloide atopouse presente en concentracións superiores ao límite de cuantificación (LOQ = 3,07 ng L-1) en 15 das 23 mostras analizadas —nas rías de Pontevedra, Arousa e Muros e Noia—, coa concentración máis alta en auga de mar en valores de 857 ng L-1 na Illa de Arousa, a máis alta medida en auga de mar en España e a terceira en Europa, aseguran os científicos. A segunda maior concentración foi medida en Bueu, con 289 ng L-1. O límite de cuantificación é a concentración máis baixa á cal o analito (neste caso, a cafeína) pode cuantificarse cunha precisión e veracidade aceptables baixo as condicións experimentais establecidas.

A nivel rexional, a ría de Pontevedra mostrou algúns dos niveis máis altos de presenza de cafeína, con todas as mostras cunha concentración maior a 10 ng L- 1. A maior concentración por rías tamén se deu na de Pontevedra (104,4 ng L-1), seguida por Arousa (86.59 ng L-1) e Muros e Noia (16.75 ng L-1).

En Europa existen poucos estudos publicados sobre a presenza de cafeína en auga de mar, atopándose a concentración máis alta (3.068 ng L-1) nunha mostra obtida no estreito de Dardanelos, en Turquía. A segunda concentración máis alta de cafeína en Europa documentada atopouse en Italia (1.110 ng L-1) .

Os estudos internacionais revisados mostran que as concentracións máis altas de cafeína atopadas no mar foron atopadas en Australia (11,000 ng L-1) e Xapón (8230 ng L-1), mentres a concentración máis alta de auga en esteiros mediuse nos Estados Unidos (5860 ng L-1).

Seis das 22 mostras de auga das rías galegas analizadas resultaron nun cociente de risco (HQ) por exposición crónica superior a 1, sendo 17.14 a máis alta, o que indica, segundo os autores do estudo, unha alta probabilidade de efectos adversos no ambiente acuático.

As distribucións de exposición ambiental xeradas a partir dunha revisión bibliográfica dos niveis de cafeína reportados previamente en catro dos cinco continentes, mostraron que o 28% de todas as mostras de auga de mar e o 69% de todas as mostras de auga de esteiros onde se mediu cafeína resultou nun cociente de risco maior de 1 para exposición crónica.

Os investigadores recoñecen que aínda se requiren máis estudos sobre os posibles efectos adversos que poden xurdir da exposición á cafeína nos sistemas acuáticos. De feito, a necesidade de ter unha comprensión máis profunda dos efectos ecotoxicológicos a longo prazo da cafeína é esencial para garantir a calidade da nosa saúde e do medio ambiente.

Os resultados do estudo publícanse na revista científica Science of The Total Environment co título 'Does the presence of caffeine in the marine environment represent an environmental risk? A regional and global study'.

Na investigación participaron científicos da Escuela Técnica Superior de Ingeniería Agronómica, Alimentaria y de Biosistemas da Universidad Politécnica de Madrid, do Grupo de Investigación y Docencia en Toxicología Ambiental y Evaluación de Riesgos (TAyER) de la Universidad Rey Juan Carlos, da empresa Seguridad y Bienestar Animal S.L., do Departamento de Ciencias Biolóxicas da Universidade de Calgary (Canadá), do Instituto de Diagnóstico Ambiental y Estudios del Agua del CSIC en Barcelona, do Instituo Catalán de Investigación da Auga e do Departamento de Medicina y Cirugía, Psicología, Medicina Preventiva y Salud Pública e Inmunología Microbiología Médica y Enfermería y Estomatología da Universidad Rey Juan Carlos.

A principal autora da investigación, Raquel Dafouz, explica a Galicia Confidencial os resultados.

"As concentracións atopadas de cafeína nas rías galegas consideraríanse como de risco aceptable".

Cal é a razón deste estudo e por que se fixo nas rías galegas?

A cafeína é un contaminante emerxente que se considera indicador de contaminación humana e que foi amplamente detectada en varios sistemas acuáticos e, a día de hoxe, non se determinou o alcance do seu posible impacto ambiental.

A presenza de cafeína nas rías galegas tampouco se estudou ata a data. De feito, realizáronse moi poucos estudos sobre a presenza de contaminantes emerxentes no noroeste de España.

O estudo levouse a cabo nas rías galegas pola súa grande importancia ecolóxica, que inclúe corais, moluscos, peixes, anemones e algas entre outras especies de alto valor ecolóxico. Ademais, o Parque Nacional das Illas Atlántica, que se atopa entre as rías de Arousa e Pontevedra, contén un dos ecosistemas máis diversos de todo o litoral español. A singularidade ecolóxica das rías, unida á súa elevada produción de mariscos e peixes de elevado consumo a nivel mundial, permitiron suscitar o interese sobre a calidade da auga mariña.

Que conclusións sacaron?

Que dada a importancia das rías galegas como ecosistema de gran valor e como centro económico de produción pesqueira e de bivalvos para o consumo humano, hai que seguir investigando nos efectos ecotoxicolóxcos que a cafeína poida ocasionar nestas especies, especialmente vulnerables á contaminación.

Son preocupantes os niveis de cafeína detectados nas rías galegas?

En base á bibliografía revisada do noso estudo e aos datos obtidos, as concentracións atopadas de cafeína nas rías galegas consideraríanse como de risco aceptable tanto para o ecosistema como para a saúde humana.

"O terceiro dato con maior nivel de concentración de cafeína en augas mariñas europeas correspondería a unha mostra analizada no presente estudo na Illa de Arousa".

En comparación con outras zonas do Estado español, de Europa e do mundo, en que situación se atopan as rías galegas? 

Existen escasos estudos realizados sobre a presenza de cafeína en auga mariña en Europa. As maiores concentracións atopadas foron as detectadas por Nödler et al. (2014) nunha mostra mariña situada entre Grecia e Turquía, no Mar Exeo-Dardanelles, cun valor de 3,068 ng.L-1. A segunda concentración máis alta de cafeína atopada no mesmo medio, foi achada en Italia con 1,110 ng.L-1 (Nödler et al., 2014). E, efectivamente, o terceiro dato con maior nivel de concentración de cafeína en augas mariñas europeas correspondería a unha mostra analizada no presente estudo, con 857 ng.L-1 na Illa (ría de Arousa), lugar destacado pola súa afluencia turística nos meses de verán. Dita concentración de cafeína deunos como resultado a probabilidade de efectos adversos no ecosistema acuático, pero insístese na precaución da análise dos datos xa que o risco probabilístico real no ecosistema podería ser menor ao calculado.

A mostraxe realizada nas augas da EDAR [estación depuradora de aguas residuais] de Noia (ría de Muros-Noia) con 18,493 ng.L-1 de cafeína, realizouse na saída da auga efluente, polo que a mostra recollida non estaba mesturada coa auga superficial da ría e, polo tanto, non estaba diluída como nas demais mostras recollidas durante o estudo.

Hai algunha hipótese que explique esos altos índices de cafeína?

Debido á relación entre a orixe da cafeína e o seu consumo pola poboación, normalmente obsérvase que as concentracións máis altas de cafeína atopadas nos influentes das EDARs están relacionadas coa proximidade a núcleos poboacionais. Habería que ter en conta que as rías galegas están consideradas como lugar de interese e destino turístico onde cada verán acode gran cantidade de poboación a gozar do seu período estival. A mostra analizada na Illa de Arousa, é un lugar destacado pola súa afluencia turística nos meses de verán, tempada na que se levou a cabo a recollida de mostras do presente estudo.

"A proximidade dos cultivos de bivalvos ás desembocaduras das augas residuais evidencia a necesidade de estudar en profundidade o impacto potencial da cafeína nos moluscos".

Cales son as fontes deste tipo de contaminación? Como chega a cafeína ao mar?

A cafeína é un composto considerado como indicador de contaminación antropoxénica [a xerada polo ser humano], xa que a súa presenza no ciclo da auga estaría estreitamente relacionada coa cantidade de cafeína que consome habitualmente a poboación en forma de café, té ou refrescos. A cafeína contida nos pousos de café e nalgúns medicamentos tamén contribuiría á aparición desta nos nosos sistemas acuáticos. Do total de cafeína inxerida, unha persoa excretaría un 1-3% (directamente como cafeína) aos desaugadoiros, facendo chegar o devandito compoñente ás depuradoras e, finalmente, ao ciclo da auga.

Como se explica na pregunta anterior, obsérvase normalmente unha relación directa entre a proximidade de núcleos poboacionais ás EDARs e a súa maior cantidade de poboación con niveis superiores deste compoñente nas augas fluviais.

Tamén habería que considerar a existencia dalgúns focos de verteduras de augas residuais urbanas que non estean a ser ben xestionados (Europa Press, 2011).

Como se poden ver afectadas a calidade da auga e as especies? 

A probabilidade de que apareza un efecto adverso nun período de tempo dependería dos efectos clínicos e, en consecuencia, de se o efecto é reversible ou non para a especie. No caso da cafeína, necesitaríanse máis estudos crónicos con especies de ecosistemas acuáticos mariños, xa que a pesar de que a cafeína non se atopa no medio a concentracións moi altas en comparación con outros contaminantes, habería que destacar a descarga continua debido ao consumo humano de bebidas con este composto. Ademais, habería que seguir investigando na posibilidade de que exista un efecto sinérxico sobre o ecosistema cando se combina a cafeína con outros contaminantes emerxentes.

"Suxírese investir na mellora de tratamentos das estacións depuradoras de augas residuais do litoral".

Para o caso concreto das rías galegas, que consecuencias pode ter este tipo de contaminación?

A proximidade dos cultivos de bivalvos ás desembocaduras das augas residuais evidencia a necesidade de estudar en profundidade o impacto potencial da cafeína nos moluscos cultivados nesta zona. A capacidade filtradora destas especies podería ser motivo 'extra' de investigación, xa que a cafeína é un composto indicador da presenza doutros contaminantes antropoxénicos. Estes compostos poderían afectar os organismos mariños relacionados co cultivo acuícola. Ademais, como se viu, a presenza conxunta de varios contaminantes podería aumentar a súa toxicidade individual mediante a acción combinada entre eles (Flaherty and Dodson, 2005).

Estes resultados son motivo de alarma?

As concentracións de cafeína medidas nas rías mostran un risco aceptable para o ecosistema mariño e a saúde humana, aínda que habería que seguir investigando sobre os efectos da cafeína en ensaios toxicolóxicos de forma crónica e combinada con outros contaminantes emerxentes.

Que medidas habería que adoptar?

Suxírese investir na mellora de tratamentos das estacións depuradoras de augas residuais do litoral para evitar a entrada de contaminantes aos medios acuáticos e así evitar a posible alteración do equilibrio do ecosistema mariño.

Suxírese, tamén, seguir investigando sobre os efectos ecotoxicolóxicos que a cafeína poida ocasionar nestas especies.