Os prións, os axentes infecciosos aínda menos vivos que os virus que os científicos internacionais vixían de preto

Aínda que na actualidade é moito o que se fala de virus e bacterias e dos perigos que ambas poden supoñer para a supervivencia da especie humana, hai outro axente da ecuación, máis recentemente descuberto, e do que pouco se escoita falar: os prións. Dende o Galicia Confidencial falamos co investigador do CiMUS e profesor na Universidade de Santiago de Compostela (USC) Jesús Requena sobre esta nova ameaza que, nunha sociedade como a nosa, debería terse moi presente, vixiada e controlada. Requena explica que "un prión é un axente infeccioso dun tipo diferente aos virus ou as bacterias". En concreto, trátase dun patóxeno que "non se coñecía ata hai pouco, ata finais do século pasado". Pero, cal é a diferenza que ten cos virus e as bacterias? "Os prións carecen de ácidos nucleicos, e por iso se propagan dun xeito distinto, e mais simple, do que o fan os virus e as bacterias", apunta o profesor da USC.

Con todo, que quere dicir iso de que carecen de ácidos nucleicos? "Todos os seres vivos se reproducen usando ácidos nucleicos: os humanos parecémonos á nosa nai porque levamos ácido nucleico (ADN) dela, ADN que se copiou e foi para a un óvulo do que procedemos nós", explica Requena. Do mesmo xeito, "as bacterias tamén se reproducen, porque fan copias do seu ADN; e, os virus, na fronteira entre a vida e a materia inerte, pero tamén se reproducen facendo copias do seu ADN ou, como no caso do virus da covid, do seu ARN, que é outro ácido nucleico 'primo' do ADN", apunta o investigador. Pola contra, "os prións non, os prións reprodúcense dun xeito máis semellante a como crece un cristal de xeo". Así as cousas, "pódese dicir que os prións pertencen máis aínda que os virus ao mundo da materia inanimada", expón.

É por iso que descubrir que os prións existían e podían supoñer unha ameaza para os seres humanos non foi algo sinxelo. Non foi ata o ano 1982 cando se 'propuxo' a súa existencia, existencia que tivo que irse probando nos seguintes 20 anos. "En ciencia, fálase de 'descubrimentos', pero, en realidade, cada vez que se propón algo, pasan moitos anos de experimentos, contra-propostas, discusións... Ata que xa non queda ningunha dúbida de que é así", advirte Requena, que tamén valora que "esa é a diferenza con outros xeitos de obter coñecemento ou opinión". Unha vez se comprobou a existencia dos prións, pasouse a analizar como estes levaban a cabo a malformación das proteínas que se atopan de xeito normal nas células de todos os organismos. Simplificándoo moito, "actúan coma un molde: un prión é un molde de fabricar moldes para dar lugar a máis prións...", explica o investigador.

ENFERMIDADE DE CREUTZFELDT-JAKOB: DOUS OU TRES CASOS AO ANO EN GALICIA

Así, aínda que moito é o que se escoita falar na actualidade de enfermidades víricas como a varíola do mono, a gripe aviar ou a febre do Nilo Occidental, os prións tamén son causantes de enfermidades complicadas, se ben non moi numerosas, polo de agora. Como expón Requena, "a enfermidade priónica humana máis importante é a enfermidade de Creutzfeldt-Jakob, moi rara, con dous ou tres casos diagnosticados cada ano en Galicia, aos que se lles denomina 'esporádicos', isto é, non hai unha infección por prións, senón que os prións aparecen espontaneamente no cerebro das persoas afectadas". Aí está outra das grandes diferenzas dos prións con respecto a outros axentes infecciosos. Agora ben, a diferenza do que acontece con moitos virus, "é importante ter en conta que estes prións que aparecen no cerebro das persoas con enfermidade de Creutzfledt-Jakob non son contaxiosos", é dicir, "non saen do cerebro e, polo tanto, un paciente con esta doenza pode ser coidado, abrazado ou bicado sen ningún medo ao contaxio da persoa sá".

VACAS TOLAS: TRANSMITIUSE A UNHAS 300 PERSOAS EN EUROPA, XA ERRADICADA

Con tan poucos casos ao ano, ademais, a enfermidade de Creutzfeldt-Jakob non é, en absoluto, un problema de saúde pública. O que si é, é un problema médico, polo feito de que "os profesionais queremos atopar unha cura para eses pacientes". Pero que esta enfermidade non o sexa non quere dicir que non haxa enfermidades causadas por prións que supoñan un verdadeiro reto para o sistema sanitario. Neste senso, o investigador apunta a que "algunhas enfermidades priónicas que afectan a animais si poden chegar a ser un problema de saúde pública, como aconteceu nos anos 80 e 90 do século pasado coa enfermidade das vacas tolas, por exemplo, que se transmitiu a unhas 300 persoas en Europa, con maior gravidade no Reino Unido". Con todo, a día de hoxe, pódese dicir que a enfermidade das vacas tolas foi practicamente erradicada.

'CERVOS ZOMBIE': "OS PRIÓNS DO CERVOS INFECTADOS PODERÍAN TRANSMITIRSE A ALGUNHA OVELLA OU RATO E, POR 'CARAMBOLA', SALTAR AO SER HUMANO"

Quere isto dicir que o peor dos prións xa pasou? Non necesariamente, pois "agora hai outra enfermidade causada por estes axentes que se está a expandir sen control por Norteamérica e que afecta aos cérvidos: a popularmente chamada 'enfermidade do cervo zombie'". Afortunadamente, e como recalca Requena, "os estudos realizados suxiren que é moi pouco ou mesmo nada transmisible aos humanos", pero a realidade é que "nos pradairos os cervos comparten espazo e herba con ovellas, coellos, ratos... e moitos outros mamíferos, de tal xeito que os prións dos cervos poderían transmitirse a algúns destes animais, mutar e, por 'carambola', facerse transmisibles aos humanos". Algo que non resultaría raro tendo en conta a experiencia que xa tivemos co virus da covid, que inicialmente se trataba dun virus propio dos morcegos e que, dun reservorio intermedio, deu o salto ao ser humano e acabou causando unha pandemia que paralizou o mundo enteiro. E, naquel intre, había vacinas, pero polo momento na actualidade non existe ningún tipo de tratamento para as enfermidades causadas por prións.

Así as cousas, a día de hoxe non se pode descartar que enfermidades priónicas que afectan aos animais dean nalgún momento o salto ao ser humano. Ao igual que o fixeron no seu momento os prións causantes das vacas tolas, poderían facelo os causantes da 'enfermidade do cervo zombie' agora. Se ben, para Requena, "hai moitas máis probabilidades de que isto aconteza en Norteamérica, pois en Europa, polo momento, detectáronse uns poucos casos da enfermidade e todos quedaron reducidos a Escandinavia". O primeiro caso foi comunicado en Noruega no ano 2016. Dous anos máis tarde rexistrouse un caso da mesma enfermidade nun cervo en Finlandia e, no 2020, notificáronse os primeiros casos en Suecia. O primeiro caso a nivel mundial foi detectado en 1967 no estado de Colorado, nos Estados Unidos, nun cervo en cautiverio, e no 1981 detectouse por vez primeira nun cervo salvaxe. Hoxe por hoxe na hai animais infectados nun total de 31 estados dos Estados Unidos.

TEMBLADEIRA: O PERÍODO DE INCUBACIÓN DURABA ANOS E A ENFERMIDADE TARDABA EN MANIFESTARSE

Outro exemplo de enfermidade priónica foi a da tembladeira, que afectaba ás ovellas. O profesor da USC explica que "foi descuberta mediante moitos experimentos de laboratorio e, aínda que inicialmente se pensaba que estaba causada por un virus, cando os investigadores trataron de illalo, remataron por illar algo totalmente diferente, e que en 1982 Prusiner deu en chamar 'prión'". Poderíase dicir que esa foi a primeira enfermidade priónica coñecida da Historia. O problema desta enfermidade atopábase en que non se manifestaba rapidamente, senón que o período de incubación duraba anos, xa que o tempo de infección dos prións é máis lento que o dos virus. Por que? Requena indica que "é máis lento porque a propagación é moito máis ineficaz que a baseada na copia dos ácidos nucleicos, do ADN, de aí a explicación tamén de que o noso material xenético estea baseado no ADN e non en material priónico".

ENCEFALOPATÍA ESPONXIFORME BOVINA: ERRADICOUSE TRAS TOMAR DURAS MEDIDAS

E aínda que semelle que este tipo de enfermidades non son fáciles de controlar nos animais, xa hai experiencias nas que se logrou, como foi o caso da encefalopatía esponxiforme bovina, que se erradicou totalmente "a través da implantación masiva mediante análises". Requena explica que "a todas as reses sospeitosas se lles facía a 'proba de antíxenos' e, cando aparecía un caso positivo, sacrificábase a todos os animais desa granxa, por precaución". Sen dúbida, pode soar duro, pois de seguro que no medio deses sacrificios masivos habería animais sáns, pero "aínda que foron medidas moi drásticas, resultaron efectivas", conclúe o investigador. E é que tampouco podía descartarse que esta enfermidade lograse dar o salto aos seres humanos nalgún intre, pois iso é algo que escapa das mans humanas: danse as circunstancias adecuadas no momento indicado e, simplemente, acontece.

ENFERMIDADE PRIÓNICA HUMANA TRANSMITIDA POR CANIBALISMO RITUAL NUNHA TRIBU DE NOVA GUINEA

Tamén é reseñable a nivel histórico o caso da enfermidade priónica humana transmitida a través do canibalismo ritual que se expandiu por un pobo de Nova Guinea entre os anos 50 e 60 do século pasado. Ao respecto, Requena indica que "foi unha epidemia localizada, xa que o pobo Foré habitaba nunha rexión montañosa moi illada e selvática". "Pénsase que o primeiro caso debeu ser un da enfermidade de Creuzfeldt-Jakob esporádico", e "os datos científicos que se recolleron sobre esa enfermidade foron moi importantes para o descubrimento, un par de décadas despois, dos prións". Como había prácticas canibalistas nesa tribu, a enfermidade foi saltando dos mortos infectados aos humanos que se alimentaban coa súa carne. Como apunta o investigador, "aínda que para nós consumir carne dun familiar morto para absorber parte do seu espírito, da súa esencia, poida parecernos estraño, primitivo ou exótico, moitos europeos cristiáns cren tamén na transubstanciación".

ALZHÉIMER? "COMO NA ENFERMIDADE DE CREUTZFELDT-JAKOB, O AXENTE PROPAGATIVO ESTÁ NO CEREBRO, PODE TRANSMITIRSE, PERO NON CONTAXIARSE"

Na actualidade os prións, poden ser unha ferramenta moi útil para loitar contra enfermidades xa moi asentadas no ser humano moderno, como é o caso do Alzhéimer, unha enfermidade considerada non infecciosa pero que, como advirte Requena, "sabemos que si pode transmitirse, algo que polo menos aconteceu unha vez, como consecuencia dun tratamento dos anos 70 do século pasado con hormona do crecemento que se obtiña de cadáveres de doantes, pois era o único xeito; unha partida desa hormona resultou ter pequenas impurezas de amiloide beta". O investigador asegura que "algúns dos meus colegas de profesión afirman que o amiloide beta é un prión, mentres que outros, entre os que me inclúo, opinamos que é un 'prionoide'". "En calquera caso, como na enfermidade de Creutzfeldt-Jakob, o axente propagativo está nas profundidades do cerebro da persoa afectada, pode ser transmisible, pero non é contaxioso en absoluto; e, coma no caso do cancro, se transplantásemos un ril dunha persoa que ten un cancro de ril a unha receptora que estaba en diálise, o cancro de ril continuaría desenvolvéndose na receptora, o cal non quere dicir, nin moito menos, que o cancro de ril sexa contaxioso".

Entón, cales son os retos que afronta a investigación sobre prións nestes momentos? Para o profesor da USC indubidablemente son dous: "terminar de entender o proceso de propagación, ese proceso semellante ao do crecemento dun cristal de xeo; e atopar un tratamento". Ambos son retos nos que o seu grupo de investigación no CiMUS traballa, en colaboración con outros grupos internacionais.