Sole Méndez, voluntaria no Prestige: "A clase política non estivo á altura entón e aínda non o está hoxe"

Hoxe, 13 de novembro de 2024, cúmprense 22 anos da primeira vez que Galicia tivo contacto con esa marea negra que tinguiu as súas costas durante toda unha década, e da que mesmo chegan trazas ata os nosos días. Pero tamén se cumpren 22 anos dunha marea de solidariedade sen parangón que mobilizou a voluntarios chegados de todos os recunchos do mundo para botar unha man na retirada do chapapote, unha marea branca de persoas que deixaron atrás as súas vidas, poñéndoas en pausa, para arrimar o ombreiro nunha catástrofe que se lles quedou moi grande. Así mesmo, tamén se cumpren 22 anos do maior desastre a nivel de xestión política que se viu na historia de Galicia (e que case se volve repetir fai un ano coa chegada de milleiros de pélets ás costas galegas), onde a máxima predominante era tapar a magnitude do escándalo ata onde fose posible. Cúmprense máis de vinte anos dunha inacción gubernamental a nivel autonómico e estatal que se volveu repetir coa traxedia da DANA en Valencia. Será que os políticos do Prestige, os dos pélets e os da DANA non aprenderon dos seus erros? Será verdade esa máxima de que 'só o pobo salva ao pobo'?

Dende o Galicia Confidencial falamos con Soledad Méndez (Sole), unha voluntaria chegada de Estremaúra, como ela mesma di reivindicando o seu idioma Castuo, a Galicia naqueles primeiros intres da vertedura do Prestige, que nos conta como viviu a traxedia nas súas propias carnes e a sensación de impotencia que supuxo para ela ver como ante os seus ollos vía unha catástrofe que non se estaba a visibilizar no resto do país, con políticos interesados, ao igual que agora, en ocultar todo aquilo que lles puidese perxudicar nas votacións e no mantemento do seu asento no poder. O por aquel entón ministro de Interior, Mariano Rajoy, describiu as fugas de fuel como "hiliños de plastilina"; o delegado do Goberno en Galicia, Arsenio Fernández de Mesa, aseguraba que o chapapote non tocaría a costa; o presidente da Xunta no 2002, Manuel Fraga, mesmo se ofreceu a bañarse, como fixera en Palomares, para tranquilizar á poboación; e o por aquel entón ministro de Defensa, Federico Trillo, dixo que pensaran en "bombardear o Prestige para afundilo e facer arder o fuel".

"DECATEIME DE QUE O QUE ME CONTABAN OS MEUS AMIGOS GALEGOS NON SE CORRESPONDÍA COA INFORMACIÓN SESGADA QUE SAÍA NOS MEDIOS"

A primeira noticia que tivo Sole do que estaba a acontecer aquel mes de novembro de 2002 en Galicia chegoulle cando estaba realizando un proxecto de agroturismo na Serra de Gata, na súa Extremadura natal. "Nunha radio portuguesa, non recordo ben se era Antena 1 ou 2, porque a Serra de Gata está preto da raia, a fronteira co país luso, e daquela as cadeas portuguesas collíanse mellor que as nacionais, escoitei unha noticia que falaba de que o Instituto Hidrográfico de Portugal dera a voz de alarma sobre un petroleiro á deriva a non sei cantas millas (138) da costa galega", lembra. A partir de aí, e debido aos limitados medios de información que había na época, decidiu poñerse a indagar no asunto. "Ao comezo había moi pouca información ao respecto, en ningunha cadea de televisión falaban moito do tema e na radio eran moi cortantes, dicían o básico, catro palabras e xa estaba", asegura. Así que Sole decidiu coller a súa bicicleta e facerse 3 quilómetros ata unha aula do pobo do lado na que dispoñían de Internet aberto ao público para poñerse a buscar máis información. Foi aí cando "falei coas miñas colegas que vivían en Ortigueira e se desprazaran pola zona de Laxe ou Malpica e outros lugares das Rías Baixas, e preguntei tamén ao meu irmán, que daquela vivía en Ferrol" e "decateime de que o que eles me contaban non se correspondía coa información sesgada que estaban dando nos medios de comunicación", afirma.

Isto era algo que, como confesa, a deixou "moi intranquila", tendo en conta tamén que "cando xa a cousa trascendera non lles quedou máis remedio aos poderes públicos que ensinar as imaxes", iso si, "só ensinaban as do barco vertendo chapapote, aquela liña no mar", mentres "dicían aquelas fantásticas cousas de que ese chapapote non ía chegar á costa, que se ía solidificar antes". De novo chocaba o que os medios ensinaban e o que dende o goberno se dicía co que verdadeiramente lle estaban a transmitir os seus amigos e familiares en Galicia a Sole: "Dentro da poboación civil xa había xente afirmando que o chapapote chegara ás costas", pero "esa información non se daba por ningún outro lado, non se lle daba voz a esa xente". Nese mesmo momento, "as miñas amigas que vivían en Ortigueira, por traballo, viaxaron á Costa da Morte e outros lugares das Rías Baixas para, coas súas familias, todas traballando no mar e nalgunha conserveira, organizarse e encarar o que o Estado lles botara enriba", lamenta. Sole pensaba entón na súa familia galega, por parte da súa nai e da súa avoa, e "subíame unha cousa polo peito que me facía sentir a obriga de ir achegarme ao carón delas e botarlles unha man".

"AS PRIMEIRAS MOBILIZACIÓNS QUE EU VIN FORON AS DA POBOACIÓN LOCAL; SEÑORAS ATAVIADAS CUN TRAXE DE AUGA E GUANTES DE FREGAR A LOUZA"

Foi así como, despois de rañar uns días no traballo, "non esperei máis e decidín equipar a miña Renault Express e poñer rumbo Galicia, sen saber tampouco certamente a onde ía ir". Sole chegou a Ferrol e estivo en dúas praias, Doniños e Lumebó, colaborando un pouco cos grupos que había por alí organizados (todo voluntariado) e veu que había pouco que limpar, así que decidiu ir cara o sur, cando na prensa xa se falaba da Marea de Fuel-oil. "Pasei por Compostela e merquei mascarillas 'de pintor' e dúas espátulas e cheguei ata Corrubedo", a sabendas de que se trataba dun espazo natural protexido. "Alí estiven aproximadamente unha semana e, nada máis chegar, xa se palpaba o ambiente, o cheiro no ar, xa se podía ver que o que estaba acontecendo era algo moi potente e que podía causar moitos estragos", lembra. A Sole non se lle esquecerá nunca o primeiro contacto que tivo co chapapote: "De camiño a Galicia tiven moitos quilómetros para pensar co que me ía atopar e para escoitar o que se ía dicindo na radio, pero non fun consciente da magnitude do asunto ata chegar a esas primeiras praias en Corrubedo e, xa despois, a toda a zona de Fisterra". Alí durmía na Renault preto da estrada ao Faro, e "unha mañá espertei e o chapapote por algunhas zonas chegaba case á estrada".

Cando ela chegou, as accións de limpeza aínda non estaban coordinadas por parte do goberno nin das autoridades. "Eu cheguei a Corrubedo a axudar na retirada do chapapote uns 3 ou 4 días antes de que se mobilizase ao exército", lembra Sole. En Corrubedo, Protección Civil, Concello e algunha asociación ecoloxista dábannos guantes e mascarillas e precinto para poñer nos traxes de agua e pegalos ás botas, pero non tiñan material suficiente para toda a xente que se achegara. Sole insiste en que "as primeiras mobilizacións que eu vin por todos os recunchos foron as da poboación local, as desas persoas que viñan dende fóra de Galicia e do propio voluntariado galego, sobre todo por parte de mulleres e homes con oficios vinculados ao sector do mar". Aínda se emociona cando pensa en toda esa xente que "estaba intentando protexer a costa, a súa terra e o seu medio de vida". E aínda ten na cabeza "esas imaxes das señoras ataviadas cun traxe de auga e os guantes de fregar a louza, recollendo o que podían con aquilo que tiñan pola casa".

E é que, como afirma, "as fundas de protección (esas imaxes da marea branca de voluntarios) chegaron moito despois", xa que, evidentemente, "ao comezo non se sabía a magnitude do asunto nin o que o chapapote podía afectar á saúde só con respiralo". De feito, cando Sole chegou a Fisterra, en decembro, estivo alí un tempo pola súa conta e, logo, uniuse a outras persoas que chegaban de Vigo, Lugo e outros lares, ata que, finalmente, se uniu a un dos grupos que xa estaba coordinado por Protección Civil. Foi con esas persoas, que tamén chegaran en coches particulares, que "durmiamos preto dalgunhas praias nos nosos vehículos", aínda que "despois fixen uso das camas habilitadas no pavillón, na lonxa vella e no albergue de peregrinos, porque nos ían movendo". Con todo, Sole confesa que ela sempre preferiu durmir na súa Renault Express.

"A XENTE DO MAR SENTÍASE ABADONADA Á SÚA SORTE POLO ESTADO E AS ADMINISTRACIÓNS E AGRADECÍA ENTRE BÁGOAS A AXUDA DOS VOLUNTARIOS"

Neses lugares o cheiro era insoportable. Para que nos poidamos facer unha idea, Sole compara o cheiro do chapapote co que hai cando unha zona da estrada está sendo arranxada cunha capa de brea. "Era un cheiro moi característico, a min lembrábame a eses veráns estremeños a 40 graos á sombra nos que as estradas que se estaban arranxando fervían cun intenso fedor baixo os raios do sol", asegura a voluntaria, e afirma que "cando limpaba lugares de rochas, nos que o chapapote se metía polos recunchos, vía como ao saír o sol ese material se desfacía e o cheiro aumentaba". "Vin a moita xente marearse, mesmo eu mesma, aínda usando máscara", lembra, de tal maneira que, "en canto puiden, nunha escapada a un concerto en Compostela, merquei unha con filtros potentes e recambios". Mentres que, ao tacto, o chapapote "resultaba algo espeso, pegábaseche por todos os lados, daba igual con que o intentaras retirar, resultaba complicadísimo botalo nun capacho porque non se despegaba".

"Usabamos espátulas, pás, ganchos, paletas e ata sachos, e ocupabamos xornadas enteiras, durísimas, só nun recuncho da praia ou da boleira, porque aquela masa de negro morte che invadía o corpo, a mente e os sentidos todos", recorda Sole. De feito, aínda lembra como todos os voluntarios se axudaban os uns aos outros a limpar o exceso de chapapote dos guantes e as botas para poder volver ao traballo: "Resultaba un esforzo tremendo, tanto físico como psíquico, con longas xornadas de moitas horas de traballo". O máis duro, segundo apunta esta estremeña afincada xa en Galicia dende fai máis de 20 anos, non era tanto ese traballo físico como a sensación de impotencia. "Había unha sensación xeralizada de desacougo entre a poboación, coma un desapego do Estado e das administracións, porque a xente sentía que a abandonaran á súa sorte e lamentábase vendo como o chapapote o impregnaba todo", lembra Sole, aínda cunha fonda tristura ao botar a vista atrás.

Con todo, tamén sente certa ledicia ao recordar como "a xente agradecíache enormemente a axuda, había mulleres que viñan traerche comida, café, caldo quente e ata caña, e abrazábanche entre bágoas, moi agradecidas". "Esas mesmas mulleres tamén foron as que nos abriron as portas das súas casas e puxeron as potas no lume para darnos de comer e quentar as friaxes dos temporais que cada unha de nós libraba nun recuncho da costa", conta. Sole considera que estas esceas tamén tiveron que ver con que "esa xente, a que vivía nesas vilas e tiña a praia ao lado da casa, foi a primeira que se mobilizou, e cando nós, os voluntarios de fóra, chegamos, eles xa estaban moi cansos, algo que podías apreciar tamén nos rostros deses mariñeiros e mariscadoras que chegaban coas caras afundidas e os ollos vermellos de xornadas e xornadas de intenso traballo tras as que se poñían a recoller o chapapote".

"TIÑAMOS A SENSACIÓN DE QUE SE ESTABA TRATANDO DE MINIMIZAR TODO O QUE ESTABA PASANDO, DICINDO QUE XA NON QUEDABA NADA CANDO NON ERA CERTO"

Sole lembra que ela veu a Galicia pola súa propia conta, sen depender de ningunha asociación de voluntariado nin ecoloxista, porque, "aínda que chamei a varias, dicíanme que aínda estaban organizando, que lles deixara o meu número e que cando tivesen algo previsto me chamarían". Se tivese que agardar a esa chamada, pasarían meses, pois recorda que "finalmente chamáronme dunha cando eu xa levaba 2 ou 3 meses aquí limpando". Aos voluntarios que ían pola súa propia conta, coma Sole, facíalles os seguros de responsabilidade civil o Concello. Tamén lembra que neses primeiros meses non era doado acceder a todas as zonas, pois "había autoridades que non che permitían pasar a certos lugares, porque aínda non sabían como xestionar o feito de que unha avalancha de persoas civís quixesen acceder a espazos perigosos con roupa de auga, botas e guantes de fregar a louza". Con todo, eles insistíanlles en que "era urxente entrar nesas zonas para retirar o máxima de chapapote que puidesen antes de que volvesen as mareas".

Así, "instalouse na sociedade unha desobediencia civil a todo este Estado que non estivo á altura daquela e que aínda hoxe se ve que non o está, como vemos co sucedido tras a DANA en Valencia", afirma Sole, que tamén pon como exemplo a xestión que se levou a cabo dende os gobernos da crise dos pélets, e como "cando decidiron que operarios de Tragsa fosen varrer as praias de boliñas, pois non se podía facer doutro xeito que varrendo e peneirando, nos sacos xunto aos pélets ían tamén prantas, area, cunchas paus e de todo". E tamén sobre a xestión da DANA asegura comprender a crispación dos voluntarios. "Recordo ver as imaxes de Valencia, do presidente e dos reis en Paiporta, e automaticamente acordarme de cando López Veiga aterrou no porto de Camelle e lle tiraron chapapote á cara, como dicindo: a que vides agora? Levamos meses aquí, fatigados, retirando este desastre, e vós vides agora para a foto", lamenta Sole. Tanto ela como os outros voluntarios "tiñamos a sensación de que se estaba tratando de minimizar todo o que estaba pasando, dicindo que xa non quedaba nada cando había lugares nos que dous meses despois o chapapote aínda che chegaba ata os xeonllos", algo que "quizáis se os gobernos tivesen tomado cartas no asunto podería ter rematado moito antes".

"MOITAS MANS XUNTAS PODEN CONSEGUIR MUDAR O RUMBO DAS COUSAS, PERO TEN QUE SER A EXPENSAS DESA CLASE POLÍTICA INOPERANTE QUE TEMOS"

"En realidade foi o movemento cidadán o que obrigou á Xunta de Galicia e ao Goberno español a responder, aínda que fose de xeito propagandístico, a toda a catástrofe, aportando subvencións aos mariñeiros e co Plan Galicia", asegura. Sole considera que "toda esa marea de solidariedade da xente e todos os movementos de protesta contra esa nefasta xestión da catástrofe mudaron a sociedade galega naquel momento e lograron que se tomasen medidas", aínda que, como lamenta, "non se destinasen os cartos suficientes á recuperación ambiental e á concienciación social, senón a financiar outro tipo de infraestruturas que, na miña opinión, contruíronse unicamente para tapar bocas e que non se protestara, como a construción dun Parador de Turismo nunha zona de Rede Natura 2000 e protexida polo Plan de Costas". Mentres tanto, lamenta que "aínda a día de hoxe polo Corredor Marítimo de Fisterra seguen pasando 45.000 buques ao ano, 15.000 deles con mercadorías perigosas", algo que "demostra que non estamos a salvo de que unha catástrofe semellante á do Prestige poida volver repetirse, como vimos tamén co tema dos pélets".

Hoxe por hoxe, ao igual que daquela, cre que "moitas mans xuntas poden conseguir mudar o rumbo das cousas, pero ten que ser a expensas desa clase política inoperante que temos", unha clase política que, como lembra, "nos vendeu en abril do ano 2003, naquela Semana Santa, dicindo que as praias galegas xa estaban esplendorosas e totalmente limpas, mentres nós, os voluntarios, seguíamos sacando capachos e capachos cheos de chapapote", e todo porque "vían peligrar o turismo". Naquela Semana Santa do 2003 Sole retornou a Galicia e "puiden asistir á primeira subasta post Prestige que se realizou na lonxa de Fisterra: había pouco, pero comentaban que non era nada en comparación co volume de capturas que había antes na zona, o chapapote acabara con moitísimas especies e iso deixouse sentir tamén nas subastas, non todos os barcos saían aínda por aquela data a faenar, na que os científicos aínda estaban investigando se os produtos do mar eran aptos para o consumo humano despois do desastre".

"OS VOLUNTARIOS SEMPRE GRITABAMOS O LEMA 'ALEGRÍA!' PARA LEVANTAR O ÁNIMO NOS PEORES MOMENTOS, E ESE FOI O NOME QUE LLE PUXEN Á MIÑA FILLA"

Sole viña coa idea de quedar aproximadamente 15 días en Galicia, "o que eu calculaba que tardariamos en limpar aquilo", pero "axiña me dei conta de que 15 días non daban para facer absolutamente nada: os meus últimos días aquí vía que o chapapote seguía chegando, que a cousa non acababa, que seguían chegando barcos e mariñeiros cheos de capachos, que aínda que nas praias quitabamos o que podíamos á seguinte marea volvían estar cubertas de fuel...". Foi por iso que o que eran 15 días se convertiron en 5 meses, cinco meses que "vivín cunha intensidade fóra do normal, porque aparte de todo o traballo duro que faciamos nas praias todos os días, tamén vivín as maiores mobilizacións da miña vida en todas as vilas da Costa da Morte; na Coruña, coa manifestación das maletas; en Compostela, co 'Nunca Máis' que encheu o Obradoiro ata a bandeira; en Madrid, con voluntarios ataviados con esas fundas cheas de chapapote de ter ido limpar o día anterior...". "Sentín que, dentro dunha anarquía tan grande, dende o pobo fomos quen de organizarnos e autoxestionarnos para dar unha resposta increíble ao desastre", e todo iso a pesar de que, como confesa Sole, "eu non tiña fe na humanidade".

Para Sole o Prestige supuxo un cambio de vida en todos os sentidos. Deixou o seu Cáceres natal e a xestión dun establecemento rural na serra de Gata para viaxar a Galicia sen ter segura a data de retorno. E o cambio de vida foi total. Tanto que, froito dunha relación con outro voluntario que coñeceu durante as tarefas de recollida do chapapote, xestou á súa primeira filla, á que lle puxo o nome de Alegría Fisterra. Nome que non foi elixido ao chou, senón en recordo deses momentos nos que "todos os voluntarios gritabamos o lema 'Alegría!' para levantar o ánimo nos peores momentos e loitar contra o monstruo negro que tiñamos enfronte". Cada vez que Sole mira hoxe en día a cara da súa filla, a piques de cumprir xa os 21 anos, lembra todo o amor que, xunto aos demais voluntarios, puxo para tratar de frear unha catástrofe sen precedentes na historia de Galicia. 

"É UNHA PENA QUE NOS CONCELLOS NON CHEGUEN OS ORZAMENTOS PARA CONTRATAR PERSOAL PARA LIMPAR A PRAIA DURANTE TODO O ANO"

Agora, despois de ter sido nai e aos seus 51 anos, lonxe de abandonar as súas loitas ambientais, Sole segue traballando en prol do medio ambiente. "Despois desas primeiras limpezas coa xente de Asoar-Armega de Corcubión, decidimos crear NaArea, un grupo moi xeitoso con xente doutras vilas próximas a Fisterra, como Corcubión e Carnota, e comezamos a ir limpar praias case como se dalgo lúdico se tratase, quitando todos aqueles refugallos que trae o mar, o que de toda a vida vense chamando ir ás crebas, pero tendo en conta que neste momento as crebas xa non son materiais inocuos, senón cousas potencialmente perigosas para o medio ambiente e a saúde dos ecosistemas", conta Sole. Así, agrupadas baixo o nome de NaArea ("porque estabamos sempre na area limpando todos os recunchiños nos que se acumulaban cousas que traían as mareas"), estas persoas levan 18 anos actuando en praias como Talón e Rostro, e, despois dos temporais, en Mar de Fóra e Langosteira, as máis expostas á forza do Atlántico, porque dende o Concello xa contratan xente para limpalas no verán". "É unha pena que os orzamentos non cheguen para todo o ano, sobre todo para cubrir tamén o inverno, que é cando máis lixo cuspe o mar", lamenta. Agora ben, tamén asegura que "cada persoa pode facer accións individuais tan sinxelas como recoller o lixo que vai vendo mentres camiña pola area".